ALBANIAN BUNKERS Μιλιταριστικός σουρεαλισμός στα Βαλκάνια

ALBANIAN BUNKERS

Τι απέγιναν τα 700.000 αλβανικά πολυβολεία της κομουνιστικής εποχής;

Περιμένοντας όχι πλέον τους «Εχθρούς» αλλά τους πολυάριθμους τουρίστες, που επισκέπτονται κάθε χρόνο την αλβανική ακτογραμμή.

γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Photo by David Galjaard.

Η Αλβανία δίνει συχνά την εντύπωση μιας σουρεαλιστικής χώρας, μιας χώρας όπου τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας δεν είναι τελείως ξεκάθαρα. Αυτό μας θυμίζουν και τα πολυάριθμα τσιμεντένια πολυβολεία, που είναι σχεδόν παντού παρόντα στην Αλβανία. Μοιάζουν με τοξικά μανιτάρια από μπετόν. Στους αγρούς ξεπροβάλλουν με τους γκρίζους θόλους τους σαν ιπτάμενοι δίσκοι, μισοχωμένοι στη γη. Στις παραλίες μοιάζουν με περίεργα τσιμεντένια κοχύλια ή τεράστιες θαλάσσιες χελώνες που βγήκαν για να εναποθέσουν τα αυγά τους.

Οι Αλβανοί τα αποκαλούσαν ειρωνικά και «Διαμερίσματα του Χότζα», γιατί τον καιρό που κτίζονταν τα έξοδα για ένα πολυβολείο θα αρκούσαν για να κτιστεί ένα τριάρι διαμέρισμα, που τόσο είχε ανάγκη ο φτωχός αλβανικός λαός.

Περιμένους τους «Εχθρούς», κάπου στις παγωμένες Αλβανικές Άλπεις, που μόνο αετοί και λύκοι κυκλοφορούν.

Λέγεται πως ο Εμβέρ Χότζα αποφάσισε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 να κτίσει 700.000 πολυβολεία και καταφύγια σε ολόκληρη την Αλβανία! Ήταν το μεγαλύτερο δημόσιο έργο που έγινε ποτέ σ’ αυτή τη χώρα! Σύμφωνα με εκτιμήσεις πρέπει να κτίστηκαν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 περίπου 330.000 πολυβολεία στην Αλβανία. Ένα πολυβολείο για κάθε τρεις Αλβανούς που ήταν σε θέση να φέρουν όπλο. Μια πρόσφατη επίσημη στατιστική κατέγραψε 173.371 τέτοια πολυβολεία σε μια μικρή χώρα που είναι σε έκταση 20% μικρότερη από την ελληνική Μακεδονία. Γι’ αυτό και η πυκνότητα τους είναι αξιοσημείωτη. Εκατοντάδες χιλιάδες τσιμεντένια τέρατα ξεπετάγονται από το έδαφος σαν πελώρια δηλητηριώδη μανιτάρια. Η παρουσία τους κάνει το τοπίο να μοιάζει με κακόγουστο σκηνικό θεάτρου του παραλόγου. Ένα σκηνικό θαρρείς πως βγήκε από τις ταινίες του Mad Max….

Και στα χωράφια, σαν τσιμεντένια σκιάχτρα, φυλάνε τους αλβανικούς αγρούς. photo by David Galjaard.

Η φοβική παράνοια του Εμβέρ Χότζα

Γιατί όμως κτίστηκαν τόσο πολλά πολυβολεία στη μικρή Αλβανία; Υποτίθεται πως σχεδόν κάθε αλβανική οικογένεια έπρεπε να κτίσει κι από ένα πολυβολείο για υπερασπίσει τον «κομμουνιστικό παράδεισο» της Αλβανίας από τους εχθρούς της. Η Αλβανία φλέρταρε τότε με την ιδέα πως ήταν μια νησίδα κομμουνιστικής ευημερίας, που απειλούνταν από τον αδηφάγο καπιταλισμό, τους ιμπεριαλιστές και τους εχθρικούς της γείτονες -ανάμεσά τους και η Ελλάδα. Στην ουσία όμως ο σκοπός της ύπαρξης των χιλιάδων πολυβολείων ήταν η δημιουργία και η διατήρηση ενός κλίματος μόνιμου φόβου. Αυτό περιγράφηκε από ορισμένους ως το «σύνδρομο των πολυβολείων».

Ακοίμητοι «φρουροί» των αλβανικών ακτών…

Σήμερα τα πολυβολεία του Εμβέρ Χότζα συνεχίζουν να είναι πανταχού παρόντα. Περπατώντας για παράδειγμα στο Δυρράχιο, σχεδόν κάθε εκατό μέτρα συναντάμε αυτά τα τσιμεντένια μανιτάρια που μοιάζουν να μας κοιτούν περίεργα μέσα από τις μοχθηρές τους σχισμές. Θυμίζουν στους σύγχρονους Αλβανούς το πρόσφατο κλειστοφοβικό τους παρελθόν, που θα ήθελαν ευχαρίστως να ξεχάσουν.

Είναι παρόντα παντού, από τη σκιά των Αλβανικών Άλπεων και τις κοιλάδες του νότου, δίπλα στα ελληνικά σύνορα, μέχρι τα κέντρα των αλβανικών πόλεων, άλλα και στις παραλίες, όπου Αλβανοί και ξένοι τουρίστες πηγαίνουν για κολύμπι και ηλιοθεραπεία στις ακτές της Αδριατικής και του Ιονίου. Στις παραλίες κάποιοι ευφάνταστοι Αλβανοί τα έχουν ζωγραφίσει, προσπαθώντας να εξορκίσουν τη μακάβρια γκρίζα μελαγχολία τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις τα έχουν μετατρέψει ακόμη και σε αυτοσχέδια Beach Bars.

Μερικά πολυβολεία είναι κατασκευασμένα από οπλισμένο μπετόν και είναι πολύ δύσκολο να καταστραφούν. Μπορούν μόνον να ανατιναχθούν, πράγμα πολύ επικίνδυνο αλλά και ασύμφορο. Ωστόσο δεν είναι σπάνιο φαινόμενο πολυβολεία να καταντήσουν μπάζα και οικοδομικά υλικά.

Χάρη όμως στο χιούμορ μιας νέας γενιάς Αλβανών, κάποια από αυτά τα μακάβρια πολυβολεία έχουν ζωγραφιστεί με περίτεχνα σχέδια και χαρούμενα χρώματα, αποτελώντας έτσι μια αλλόκοτη τουριστική ατραξιόν που δεν αφήνει κανένα αδιάφορο…

Τα πολυβολεία ενσωματώθηκαν προ πολλού στην καθημερινότητα και στο αστικό τοπίο της Αλβανίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ

Άρνολντ Σέρμαν, Αλβανία: Ο Τσακισμένος Αετός των Βαλκανίων

Γιώργος Στάμκος, Μίλιτσα Κοσάνοβιτς, Στοιχειωμένας Βαλκάνια: Εξερευνώντας τα Μυστικά της Βαλκανικής Ενδοχώρας, Πύρινος Κόσμος, επανέκδοση 2017

Dobrucka, Alicja. “Concrete Mushrooms.” 2011. Experimenta EXD’11 Architectural Biennale in Lisbon. Accessed online Sept. 22, 2013.

Gill, Adrian Anthony. “The Land That Time Forgot.” The Sunday Times, 2006.

Geoghegan, Peter. “Albania watches impassively as bunkers become bunk-beds.” The Guardian, Sept. 26, 2012. Accessed Sept. 24, 2013.

Golden, Kristen Brown and Bettina G. Bergo. “The Trauma Controversy.” SUNY Press, 2009.

Mayfield, James. “Enver Hoxha’s Albania: Isolationism and Attempted Autarky Born of Perceptions of Imperialism.”

Mydyti, Glyer and Elian Stefa. “Concrete Mushrooms. Reusing Albania’s 750,000 Abandoned Bunkers.” 2012.

Shenon, Philip. “Tirana Journal; Dictator Liked Bunkers. My, They Mushroomed!” The New York Times, Apr. 13, 1996. Accessed Sept. 23, 2013.

Στις παραλίες μοιάζουν με περίεργα τσιμεντένια κοχύλια ή τεράστιες θαλάσσιες χελώνες που βγήκαν για να εναποθέσουν τα αυγά τους.

Η Ρουμανική Επανάσταση του Δεκέμβρη 1989: Ερωτήματα και «Φαντάσματα»

Η Ρουμανική Επανάσταση του Δεκέμβρη 1989

30 χρόνια μετά τα ερωτήματα παραμένουν

Μνήμες, απολογισμός και τα “φαντάσματα” της εποχής Τσαουσέσκου

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Φέτος (Δεκέμβρης 2019) συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από τη λαϊκή εξέγερση στη Ρουμανία κατά του καθεστώτος Τσαουσέσκου, η οποία οδήγησε σε αιματηρή καταστολή εκ μέρους της Σεκιουριτάτε και τελικά στην πτώση του Τσαουσέσκου και στην εκτέλεσή του με συνοπτικές διαδικασίες. Ήταν 16 Δεκεμβρίου του 1989 όταν πλήθη κατοίκων της Τιμισοάρα, της πιο δυτικής πόλης της Ρουμανίας κοντά στα σύνορα με την Ουγγαρία, συγκεντρώθηκαν έξω από την Καλβινιστική Εκκλησία για να υποστηρίξουν τον πάστορα Τόκες Λάζλο, που λόγω των απόψεων του, ήταν ανεπιθύμητος για το καθεστώς. 

Η πιο αιματηρή εξέγερση στο «Ανατολικό Μπλοκ»

Οι διαμαρτυρίες αυτές συνεχιζόταν και τις επόμενες ημέρες, παρά την αστυνομική καταστολή, και σύντομα έλαβαν το ρυθμό χιονοστιβάδας σαρώνοντας τα πάντα στη χώρα. Οι διαδηλώσεις στην Τιμισοάρα ήταν καθημερινές και εκατό χιλιάδες άνθρωποι, σε μια πόλη 300.000 κατοίκων, βρισκόταν μονίμως στους δρόμους διαμαρτυρόμενοι κατά του τυραννικού καθεστώτος Τσαουσέσκου. Κατέλαβαν την πλατεία αλλά και το κτίριο της Όπερας, που αμέσως έγινε το «στρατηγείο» τους απ’ όπου απεύθυναν διακηρύξεις στο ρουμανικό λαό.
Το καθεστώς Τσαουσέσκου επιχείρησε να καταστείλει βίαια τη λαϊκή εξέγερση, με τη περιβόητη Σεκιουριτάτε να πυροβολεί ανεξέλεγκτα τους διαδηλωτές. Συνολικά σκοτώθηκαν 1.104 άνθρωποι, εκ των οποίων οι 162 κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων (οι 153 μόνον στην Τιμισοάρα). Χιλιάδες διαδηλωτές τραυματίστηκαν, ενώ συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμη και πολλοί Ρουμάνοι αγνοούμενοι, πιθανότατα δολοφονημένοι από τη Σεκιουριτάτε και θαμμένοι σε άγνωστα μέρη. 

Πριν από τριάντα χρόνια, τον Δεκέμβριοι του 1989 εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι στην Τιμισοάρα, στο Βουκουρέστι και σε άλλες πόλεις και πόλεις της Ρουμανίας αψήφησαν τη “βασιλεία του φόβου” του Νικολάε Τσαουσέσκου και βγήκαν στους δρόμους για να απελευθερωθούν από πάνω από τέσσερις δεκαετίες καταπίεσης και δικτατορίας. Επιδεικνύοντας έναν συλλογικό ηρωισμό και αψηφώντας ακόμη και τις ζωές τους, οι εκατοντάδες χιλιάδες Ρουμάνοι διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους, όχι μόνον για να ρίξουν τον δικτάτορα αλλά και να διεκδικήσουν την ελευθερία και τη δημοκρατία. Στις 22 Δεκεμβρίου ο ρουμανικός στρατός πήρε το μέρος των διαδηλωτών, αν και η Σεκιουριτάτε συνέχισε να στηρίζει το καθεστώς. 

Αυτή η λαϊκή επανάσταση στη Ρουμανία που οδήγησε στην πτώση του καθεστώτος Τσαουσέσκου, τον Δεκέμβριο του 1989, υπήρξε η πιο αιματηρή κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης του λεγόμενου “ανατολικού μπλοκ”. Αυτή η δυναμική και μαζική εξέγερση του ρουμανικού λαού δεν μπόρεσε να εμποδιστεί από τις δυνάμεις ασφαλείας του Τσαουσέσκου. Ακόμη κι από την περιβόητη Σεκιουριτάτε, την υπηρεσία πληροφοριών και ασφαλείας του Τσαουσέσκου, που επέβαλε επί δεκαετίες ένα καθεστώς τρόμου στον ρουμανικό λαό. 

Η φονική «αντεπανάσταση» της Σεκιουριτάτε

Αν και ο Τσαουσέσκου έχασε την εξουσία του στις 22 Δεκεμβρίου, οι πυροβολισμοί συνεχίστηκαν στους δρόμους του Βουκουρεστίου και σε άλλες ρουμανικές πόλεις μέχρι το θάνατό του (εκτέλεση έπειτα από συνοπτική δίκη) τρεις ημέρες αργότερα. Τριάντα χρόνια αργότερα παραμένει ακόμη μυστήριο ο θάνατος 800 ατόμων μεταξύ 22 και 25 Δεκεμβρίου 1989, που σκοτώθηκαν οι περισσότεροι από σφαίρες της Σεκιουριτάτε. Ποιος έδωσε αυτές τις εντολές; Ποιος ή ποιοι ηγήθηκαν αυτής της αιματηρής καταστολής, ενώ ο Τσαουσέσκου δεν είχε πλέον την εξουσία; 

Προφανώς επρόκειτο για μια «αντεπανάσταση» της Securitate και των δυνάμεων ασφαλείας, αλλά ποιοι βρίσκονταν από πίσω της; Ο Ρουμάνος συγγραφέας, Andrei Ursu, γιος ενός αντιφρονούντα  που βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από την μυστική αστυνομία της Σεκιουριτάτε το 1985, στο βιβλίο του Snipers and Mystifiers, που έγραψε αφού μελέτησε επισταμένα τα αρχεία της Σεκιουριτάτε επί ένα τέταρτο του αιώνα, υποστηρίζει πως όλο αυτό το “χάος” και η “τρομοκρατική ψύχωση” ήταν όλα σχεδιασμένα για να ωφελήσουν τον Ίον Ιλιέσκου και το Εθνικό Μέτωπο Σωτηρίας (FSN), το οποίο και αναπλήρωσε το κενό εξουσίας μετά την πτώση του Τσαουσέσκου. Τα έγγραφα που κατέχει ο συγγραφέας «αποδεικνύουν ότι η Ασφάλεια δεν αφοπλίστηκε στις 22 Δεκεμβρίου, όπως ισχυρίζεται η στρατιωτική εισαγγελία. Μόνο σε μια μονάδα της Securitate έλειπαν 16.500 σφαίρες, όταν ο στρατός είχε την κατοχή των πυρομαχικών», είπε σε συνέντευξή του ο Andrei Ursu. 

«Διοργανώνω την αντίσταση από το Σιγκοντάρεστε», ακούστηκε να λέει στο κρατικό ραδιόφωνο ο Τσαουσέσκου, καθώς διέφευγε από το Βουκουρέστι προς αυτή την πόλη στις 22 Δεκεμβρίου, όταν φαινόταν να ενεργοποιεί ένα καθεστωτικό “σχέδιο αντίστασης”. Αυτό το σχέδιο, που περιγράφηκε σε αρκετά έγγραφα της Securitate, συνίστατο σε «σύντομες και βίαιες» ενέργειες που θα αναληφθούν από μια «σχετικά μικρή δύναμη» σε στόχους «μεγάλης σημασίας», επιδιώκοντας να δημιουργηθεί έτσι «μια μόνιμη κατάσταση ανασφάλειας και φόβου». 

Ποιος έδωσε εντολή να πυροβολήσουν τους διαδηλωτές;

Ο Andrei Ursu και οι ερευνητές που τον βοήθησαν τεκμηρίωσαν την ύπαρξη ενός άκρως απόρρητου σχεδίου «αντίστασης» της αστυνομίας, που ήταν έτοιμο να ενεργοποιηθεί σε περίπτωση ξένης εισβολής ή άλλων απειλών για το καθεστώς. Με αυτό περίπου το σχέδιο έδρασαν και οι δυνάμεις της Σεκιουριτάτε στις τρεις αιματηρές ημέρες που ακολούθησαν (22-25 Δεκεμβρίου 1989) την πτώση του Τσαουσέσκου. Ελεύθεροι σκοπευτές, που κρύβονταν στα γύρω κτίρια, επιτέθηκαν επανειλημμένα σε “στρατηγικές θέσεις”, όπως στα τηλεοπτικά στούντιο, στο κτίριο όπου συναντήθηκαν οι συντονιστές της λαϊκής εξέγερσης κ.λ.π.  

Οι εν λόγω εκτελεστές της Σεκιουριτάτε, που ευθύνονται για τον θάνατο τουλάχιστον 800 ανθρώπων, ενήργησαν ανεξάρτητα, αφού έχασαν την επαφή τους με τον Τσαουσέσκου μετά τη σύλληψή του, όπως έλεγε και το αρχικό σχέδιο; Ή ακολούθησαν τις εντολές του διοικητή της Ασφάλειας εκείνη την εποχή, του στρατηγού Ιούλιαν Βλαντ; Όπως και να ‘χει τριάντα χρόνια μετά τα γεγονότα, κανείς δεν καταδικάστηκε για τις δολοφονίες 22-25 Δεκεμβρίου.

Βουκουρέστι και τα «φαντάσματα» του Τσαουσέσκου

Το σημερινό Βουκουρέστι, αν και βρίσκεται στις παρυφές του βαλκανικού κόσμου το Βουκουρέστι είναι μια πόλη των αντιθέσεων. Μελαγχολικό και γοητευτικό ταυτόχρονα μοιάζει με παρένθεση ανάμεσα στο Παρίσι και στη Μόσχα, μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Ένας κόμβος εμπορικών και πολιτιστικών συναλλαγών.  Ένα σταυροδρόμι ανάμεσα στην κεντρική, στην ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια.

To Βουκουρέστι πέρασε μια καταθλιπτική σκοτεινιά κατά την εποχή του Τσαουσέσκου, όταν κατεδαφίστηκε και το παλιό κέντρο της πόλης, H μεγαλομανία του Τσαουσέσκου, που ήταν ένας μανιακός του ελέγχου εκφράστηκε και μέσα από το σχέδιο του να «Συστηματοποιήσει», δηλαδή να ισοπεδώσει το παλιό κέντρο της ρουμανικής πρωτεύουσας για να το “εκσυγχρονίσει”. Έτσι, πολλά όμορφα κτίρια της Μπελ Επόκ κατεδαφίστηκαν. 

Οι κάτοικοι του Βουκουρεστίου αποκαλούν ειρωνικά την ισοπεδωμένη περιοχή “Τσαουσίμα”, δηλαδή “Χιροσίμα του Τσαουσέσκου”. Ο, φαραωνικού μεγέθους, “Οίκος του Λαού” –ένα από τα μεγαλύτερα κτίρια στον κόσμο με εμβαδόν 330.000 τετραγωνικά μέτρα!– ήταν το αποκορύφωμα της μεγαλομανίας ενός μανιακού του ελέγχου: του δικτάτορα Τσαουσέσκου… Μετά την επανάσταση του 1989, το κτίριο της μυστικής αστυνομίας του Τσαουσέσκου, της περιβόητης Σεκιουριτάτε, κάηκε από τον εξεγερμένο λαό. Όμως το αναστήλωσαν για να θυμόνται και το σκοτεινό παρελθόν… 

Οι άλυτες διαφορές με το παρελθόν

Το Βουκουρέστι, αυτή η “παριζιάνα” πρωτεύουσα της Ρουμανίας, που είναι μια όμορφη και απρόσμενη έκπληξη, με την ιστορία και το πολιτισμό της, παραμένει στοιχειωμένη από τα φαντάσματα της εποχής Τσαουσέσκου. Όχι μόνον λόγω των μνημείων και της ιστορίας. 

Οι σκιές του παρελθόντος, της σκοτεινής εποχής του Τσαουσέσκου, είναι ακόμη παρούσες. Ωστόσο ο ρουμανικός λαός και αυτή η πόλη διαθέτει αστείρευτες δυνάμεις αναγέννησης, ελπίδας κι αισιοδοξίας. Αναζητά μια νέα ταυτότητα κτίζοντας γέφυρες ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, μεταξύ Βαλκανίων και Ανατολικής Ευρώπης. 

Θα τα καταφέρει όμως μόνον όταν λύσει τις διαφορές της με το πρόσφατο παρελθόν της και φωτίσει ακόμη τις πιο σκοτεινές πλευρές της ιστορίας της Ρουμανικής Επανάστασης του Δεκέμβρη του 1989, με γνώμονα την αλήθεια, που είναι τρομερά ωφέλιμη σε κάθε κοινωνία που θέλει να λέγεται δημοκρατική.

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.

Μπούζλουντζα: Ο κομμουνιστικός “ιπτάμενος δίσκος” της Βουλγαρίας

Μπούζλουντζα

Ο κομμουνιστικός “ιπτάμενος δίσκος” της Βουλγαρίας

Ένας από τους πιο όμορφους εγκαταλελειμμένους χώρους στον κόσμο, δίπλα μας

γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Ταξιδεύοντας στην περίφημη “Κοιλάδα των Ρόδων”, που βρίσκεται στην καρδιά της Βουλγαρίας και στη σκιά της οροσειράς του Αίμου ή Στάρα Πλάνινα, έχεις πολλά αξιοθέατα για να δεις. Από τα απέραντα ροδοχώραφα, που μοσχοβολούν τον Μάιο, και τα παραδοσιακά αποστακτήρια του πολύτιμου ροδέλαιου, μέχρι τις πολυάριθμες τούμπες των θρακικών τάφων, που έδωσαν κι ένα δεύτερο όνομα στην περιοχή: Κοιλάδα των Θρακών βασιλέων.

Ο σκηνοθέτης τιου Balkan Express Θόδωρος Καλέσης εν ώρα κινηματογράφησης του μνημείου της Μπούζλουντζα.

Το Πέρασμα της Σίπκα

Όσοι επιθυμούν να πάρουν μια γεύση από την πρόσφατη ιστορία των Βαλκανίων και ειδικά της Βουλγαρίας, μπορούν να επισκεφτούν το όμορφο χωριό Σίπκα, που βρίσκεται στις υπώρειες του Αίμου, δίπλα στο περίφημο Πέρασμα Σίπκα. Εδώ βρίσκεται η, μοναδική στα Βαλκάνια, ρωσική εκκλησία της Γεννήσεως, η οποία ολοκληρώθηκε το 1902, στη μνήμη των Ρώσων στρατιωτών που σκοτώθηκαν στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878. Αυτή η ασυνήθιστη εκκλησία, με τους κρεμμυδόσχημους χρυσούς τρούλους της, που θυμίζουν Κρεμλίνο, διαθέτει ένα καμπαναριό με ύψος 53 μέτρα, όπου η βαρύτερη καμπάνα του ζυγίζει 12 τόνους και είναι φτιαγμένη από τους κάλυκες της Μάχης της Σίπκα!

Στην μονίμως παγωμένη κορυφή, πάνω από το Πέρασμα της Σίπκα, βρίσκεται το, ύψους 32 μέτρων, “Μνημείο της Ελευθερίας”, που αποτελεί “τόπο προσκυνήματος” για χιλιάδες Βούλγαρους που το επισκέπτονται όλο το χρόνο. Κτίστηκε το Μεσοπόλεμο και είναι αφιερωμένο στους χιλιάδες Ρώσους και Βούλγαρους στρατιώτες, που σκοτώθηκαν υπερασπιζόμενοι το Πέρασμα της Σίπκα κατά τον Ρωσο-τουρκικό πόλεμο του 1877-78. Ένα μνημείο που θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έκφρασης του εθνικού συναισθήματος, όπως οι παλιοί ναοί.

Η τέχνη του σοσιαλρεαλισμού

Πέρα από αυτά τα μνημεία της περιόδου της εθνικής απελευθέρωσης της Βουλγαρίας από την οθωμανική κατοχή, η “Κοιλάδα των Ρόδων” φιλοξενεί επίσης και πολλά μνημεία της πρόσφατης κομουνιστικής εποχής. Το γιγαντιαίο άγαλμα του Ντιμιτάρ Μπλαγκόεφ, φιλόσοφου και ιδρυτή του σοσιαλιστικού κόμματος Βουλγαρίας, που βρίσκεται στο δρόμο για την Σίπκα, μοιάζει σαν οδόσημο για ένα πολύ πιο παράξενο μνημείο: τη Μπούζλουντζα, που βρίσκεται στην βουνοκορφή από πάνω του. Το άγαλμα του Μπλαγκόεφ είναι τυπικό δείγμα σοσιαλρεαλισμού με τις υπεράνθρωπες διαστάσεις του και το λιτό, εργασιακό του ντύσιμο.

Ο σοσιαλρεαλισμός στα αγάλματα διέθετε μια περίεργη σεμνοτυφία. Ακόμη και τα ημίγυμνα κορμιά των εργατών και των εργατριών δεν εξέπεμπαν ερωτισμό. Αντίθετα έσβηναν κάθε ερωτική διάθεση, όταν οι γυναίκες παρουσιάζονταν στα αγάλματα με ανύπαρκτα στήθη και χωρίς γοφούς. Το μήνυμα ήταν σαφές: αντί για άσκοπους θνησιγενείς έρωτες, ελεύθερο σεξ δίχως όρια και ιδρωμένους δυτικόφερτους χορούς στις πίστες, η ενέργεια των νέων στις χώρες του λεγόμενου “κομουνιστικού μπλοκ” θα έπρεπε να επενδύεται στα εργοστάσια, στο χτίσιμο φραγμάτων, άντε και στις κατασκευές μεγαλειωδών μνημείων, όπως αυτά εδώ. Αυτό τουλάχιστον υποστήριζε η πολιτική ηγεσία αυτών των χωρών, αν θυμηθούμε και τα λόγια του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Νικήτα Χρουστσόφ: “Η απόσταση που χωρίζει το σαξόφωνο από τους σουγιάδες είναι ελάχιστη”.

Το “κομμουνιστικό UFO” της Μπούζλουντζα

Η γειτονική μας Βουλγαρία είναι γεμάτη με μνημεία της κομουνιστικής εποχής. Και σε αντίθεση με άλλες, πρώην κομουνιστικές, χώρες της Ανατολικής Ευρώπης η Βουλγαρία δεν κατεδάφισε τα μνημεία της κομουνιστικής περιόδου. Όσα δεν συνέχισε να τα φροντίζει, απλά τα παραμέλησε ή τα εγκατέλειψε στο έλεος της φύσης και του χρόνου.

Αυτό συνέβη και με το, εξωπραγματικών διαστάσεων και σχήματος, μνημείο της Μπούζλουντζα. Από μακριά μοιάζει με γιγαντιαίο τσιμεντένιο πουλί, με το διαστημόπλοιο Έντερπραϊζ, ακόμη και με ιπτάμενο δίσκο, που “προσάραξε” κατά λάθος σ’ αυτή τη βουνοκορφή του Αίμου. Εξαρτάται από τη φαντασία του καθενός. Σίγουρα πάντως μοιάζει σαν να βγήκε από ταινία επιστημονικής φαντασίας.

Ο συγγραφέας Γιώργος Στάμκος στην κορυφή Μπούζλουντζα, ατενίζοντας τον πύργο του μνημείου, με το τεράστιο κόκκινο αστέρι, που φωτιζόταν τις νύχτες και φαινόταν από δεκάδες χιλιόμετρα απόσταση.

Ανεβήκαμε σ’ αυτή την βουνοκορφή, όπου ο καιρός σπάνια δεν είναι οργισμένος. Όσο ανεβαίναμε οι “ψαλμοί” των ανέμων θέριευαν και λυσσομανούσαν, ενώ η θερμοκρασία άρχισε να πέφτει αισθητά κάτω από το μηδέν παρότι ήταν ακόμη τέλη Σεπτεμβρίου και είχε ήλιο.

Εδώ σε υψόμετρο 1.432 μέτρων, στη θρυλική κορυφή Μπούζλουντζα, βρίσκεται ένα φαραωνικού μεγέθους μνημείο, που από μακριά μοιάζει με… “ιπτάμενο δίσκο”! Δεν έχει όμως καμία σχέση με… εξωγήινους. Αν και πολλοί το αποκαλούν “κομμουνιστικό UFO” αυτό το εξωπραγματικό μνημείο, που έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο των 33 πιο όμορφων εγκαταλελειμμένων χώρων στον κόσμο, ήταν στην πραγματικότητα ο Οίκος-Μνημείο του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος.

Ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1974 και κόστισε 14.186.000 λέβα ή 35 εκατομμύρια δολάρια -ποσό θηριώδες για την εποχή εκείνη. Για να ισοπεδωθεί η κορυφή του βουνού από τα 1.441 στα 1.432 μέτρα, ώστε να δημιουργηθεί επίπεδος χώρος για να μπουν τα θεμέλια αυτού γιγαντιαίου κτίσματος, χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες ποσότητες ΤΝΤ, ενώ οι εκρήξεις ακουγόταν τότε μέχρι την Ελλάδα. Θεωρήθηκε ως ένας θρίαμβος της ανθρώπινης θέλησης, της εργασίας, της τεχνολογίας και του σοσιαλισμού. Καμιά ανησυχία δεν υπήρχε τότε για τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο της κατασκευής αυτού του φαραωνικού κτίσματος, που μετέβαλε τόσο δραματικά το περιβάλλον και το τοπίο της βουνοκορφής Μπούζλουντζα.

Το μνημείο, που άρχισε να κατασκευάζεται το 1974, εγκαινιάστηκε τελικά στις 23 Αυγούστου του 1981, με αφορμή την επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυση του Βουλγαρικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, υπό τον Μπλαγκόεφ, σε μυστική συνάντηση που έγινε τότε στην ίδια κορυφή. Το κτίριο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του μπρουταλιστικού αρχιτεκτονικού ρυθμού της κομουνιστικής εποχής.

Τα πρώτα χρόνια ήταν “τόπος προσκυνήματος” και σημαντικό μνημείο στην “Ιερή γεωγραφία” των Βουλγάρων κομουνιστών. Τα μωσαϊκά του μνημείου, κατασκευασμένα από γυαλί κοβαλτίου, κάλυπταν περισσότερα από χίλια τετραγωνικά μέτρα επιφάνειας και παρουσίαζαν την ιστορία του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος με εικόνες που απηχούσαν το σοσιαλιστικό-ρεαλιστικό στυλ.

Από την εγκατάλειψη και τους βανδαλισμούς στο “Μπούζλουντζα Πρότζεκτ”

Μετά το 1990 όμως, και την πτώση του καθεστώτος, το κτίριο περιέπεσε σε αχρηστία. Εγκαταλείφθηκε, βανδαλίστηκε κι έπαθε σοβαρές ζημίες. Ό,τι ήταν χρήσιμο και μπορούσε να πουληθεί, ξηλώθηκε. Γκράφιτι ανακατεύτηκαν με παλιά κομουνιστικά συνθήματα. Υπάρχει πλέον ο κίνδυνος κατάρρευσης της στέγης του. Γι’ αυτό και είναι κλειστό, απαγορεύεται η είσοδος σε αυτό και υπάρχει πλέον και φύλακας. Για να επισκεφθεί κανείς το εσωτερικό του θα πρέπει να πάρει ειδική άδεια από την Νομαρχία της Στάρα Ζαγόρα, στην οποία και υπάγεται.

Εγκαταλειμμένο στους παγωμένους ανέμους, τις βροχές και τα χιόνια του Αίμου, το Μνημείο της Μπούζλουντζα μοιάζει πλέον με σκηνικό ταινίας επιστημονικής φαντασίας ή με εικόνα ενός μετα-αποκαλυπτικού κόσμου. Ωστόσο όλο και περισσότεροι γοητεύονται από αυτό το ερειπωμένο σοσιαλρεαλιστικό μνημείο και θέλουν να το επισκεφθούν -και μάλιστα απ’ όλο τον κόσμο. Αλλά είναι επικίνδυνο λόγω του κινδύνου κατάρρευσης των μεταλλικών πλακιδίων του.

Γι’ αυτό και ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ Η ΕΙΣΟΔΟΣ και υπάρχει πλέον εξωτερική φύλαξη, με φρουρό και φυλάκιο. (Μπορείτε βεβαια να μπείτε μόνον έπειτα από ειδική άδεια από τη Νομαρχία της Στάρα Ζαγόρας, που δίνεται μόνο σε δημοσιογράφους και τηλεοπτικά συνεργεία για λόγους «τουριστικής προβολής».

Υπάρχει ωστόσο ελπίδα και λέγεται “Μπούζλουντζα Πρότζεκτ”. Ένα νέο σχέδιο αναστήλωσης και προστασίας του Μνημείου. Φιλοδοξία του είναι το μνημείο Μπούζλουντζα να αποτελέσει παράδειγμα για τη σωστή διατήρηση και άλλων παρόμοιων μνημείων σε όλη την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Οι εργασίες συντήρησης για τη σταθεροποίηση του κτιρίου και την προετοιμασία του μνημείου για βιώσιμο τουρισμό θεωρούνται ως οι πιο βιώσιμες μακροπρόθεσμες λύσεις για την επιβίωσή του. Θα είναι βεβαίως μια επαναφορά του στη ζωή, χωρίς ωστόσο έμφαση στην προηγούμενη ιδεολογία του. Κάτι σαν αναγνώριση της “τζιν Περεστρόικα” που διέλυσε το κομουνιστικό μπλοκ…

Φωτογραφίες: Γιώργος Στάμκος