Στοιχειωμένη Θεσσαλονίκη: Τα φαντάσματα του κοσμοπολιτισμού

Στοιχειωμένη Θεσσαλονίκη

Τα φαντάσματα του κοσμοπολιτισμού

γράφει ο Γιώργος Στάμκος

Η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης, με σχεδόν 24 αιώνες αδιάκοπης αστικής ιστορίας. Ο ένας πολιτισμός επικαθόταν πάνω στον άλλο αφήνοντας στην πόλη, εκτός από τα μνημεία του, και τα φαντάσματά του. Έτσι η Θεσσαλονίκη είναι στοιχειωμένη με φαντάσματα ενός πλούσιου παρελθόντος και φορτωμένη με σκιές και αναμνήσεις, που αποπνέουν μελαγχολία αλλά και πυροδοτούν τις αισθήσεις κατοίκων και επισκεπτών. Την αισθάνεσαι να σέρνεται ανάμεσα στις γκρίζες πολυκατοικίες της δεκαετίας του 1960, να γλιστράει στα πανάρχαια μεσαιωνικά τείχη και τις κοκκινότουβλες βυζαντινές εκκλησίες, στα εγκαταλελειμμένα τζαμιά, στις οθωμανικές κρήνες και στις εμπορικές στοές των Εβραίων, και να τρυπώνει ακόμη και μέσα στα παραλιακά καφέ, όπου οι θαμώνες απολαμβάνουν τον φραπέ τους, χαζεύοντας τα ηλιοβασιλέματα στο Θερμαϊκό κόλπο.

Πριν από 2.340 χρόνια, όταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας Κάσσανδρος ένωσε 17 μικρές κωμοπόλεις της περιοχής σε μια μεγάλη πόλη που της έδωσε το όνομα της γυναίκας του, της Θεσσαλονίκης, που ήταν η αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δεν γνώριζε πως η γεωγραφία και η ιστορία θα «συνωμοτούσαν» ώστε αυτή η νέα πόλη-λιμάνι να εξελιχθεί σε «γεωστρατηγικό κλειδί» της βαλκανικής χερσονήσου για τους αιώνες που θα ακολουθούσαν. Από τότε η Θεσσαλονίκη εξελίχτηκε δυναμικά, πέρασε πολλές ιστορικές φάσεις, κι έγινε σταυροδρόμι πολιτισμών, που άφησαν εδώ τα σημάδια τους. Σήμερα η Θεσσαλονίκη, του άνω του ενός εκατομμυρίου κατοίκων, ανακτά σιγά-σιγά τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, φιλοδοξώντας ν’ αναδειχθεί σε βαλκανική και μεσογειακή μητρόπολη, όπως και κατά τους προηγούμενους αιώνες. Προσπαθεί να συμφιλιωθεί με το πολυπολιτισμικό της παρελθόν και να εξευμενίσει τα πολλά και ανήσυχα «φαντάσματά» της.

Οι ταραγμένες δεκαετίες

«Αυτή η πόλη είναι γεμάτη φαντάσματα», έγραψε στα απομνημονεύματα του ένας Σαλονικιός Εβραίος, επιζήσαντας του Άουσβιτς, όταν επέστρεψε το 1945 σε μια πόλη, αγνώριστη σε σχέση με πριν τον πόλεμο. Μια πόλη που μέσα λίγες βδομάδες το 1943 έχασε το 93% της μεγάλης εβραϊκής της κοινότητας, περίπου 45.000 άτομα, που κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη από το 1492, όταν οι ισπανοεβραίοι Σεφαρντίμ εκδιώχθηκαν μαζικά από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα και κατέφυγαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Μέσα σε λιγότερο από σαράντα χρόνια (1912-1945) η Θεσσαλονίκη μεταμορφώθηκε. Αφού απελευθερώθηκε από την οθωμανική κατοχή με τους Βαλκανικούς Πολέμους και ενσωματώθηκε στην Ελλάδα, κάηκε (η μεγάλη πυρκαγιά του 1917) και αναγεννήθηκε από τις στάχτες της, άλλαξε τον πληθυσμό της και τη φυσιογνωμία της κι από ανατολίτικη, οθωμανική πόλη, απέκτησε τα σύγχρονα χαρακτηριστικά της. Οι περίπου 50.000 μουσουλμάνοι (Τούρκοι) έφυγαν από την πόλη το 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάνης που προέβλεπε υποχρεωτική «ανταλλαγή πληθυσμών«» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Οι μιναρέδες και τα μουσουλμανικά νεκροταφεία καταστράφηκαν για να μην θυμίζουν τους αιώνες της οθωμανική κυριαρχίας. Στη θέση τους εγκαταστάθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνορθόδοξοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τη Σμύρνη, τη Μαύρη Θάλασσα, την Κωνσταντινούπολη, την Ανατολική Θράκη και τη Βουλγαρία, δίνοντας στην πόλη το χαρακτηρισμό της «προσφυγομάνας» ή της «πρωτεύουσας των προσφύγων». Παλιές βυζαντινές εκκλησίες που οι Τούρκοι κατακτητές μετέτρεψαν σε τζαμιά, ξανάγιναν εκκλησίες.

Οι πολυάριθμοι Εβραίοι, οι οποίοι ως τα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της, εκτοπίστηκαν το 1943 από τους Ναζί και εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας. Μετά τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμου (1945-1949) εγκαταστάθηκαν εδώ και δεκάδες χιλιάδες Έλληνες από τα χωριά που κάηκαν, πληγωμένοι από τα εμφύλια μαχαιρώματα, κουβαλώντας στην πόλη τον πόνο, τα όνειρά, αλλά και τον επαρχιωτισμό τους. Μετά από εκείνη τη δεκαετία του πολέμου και του αίματος και για το μεγάλο διάστημα που διαρκούσε ο Ψυχρός Πόλεμος (1945-1990) η πόλη είχε γίνει εντελώς ελληνική εθνολογικά, αλλά κάπως εσωστρεφής και χαμηλών οριζόντων. Είχε ξαφνικά γίνει «συνοριακή πόλη» καθώς, 70 μόλις χιλιόμετρα βορειότερα ξεκινούσε ένας άλλος «εχθρικός» κόσμος, εκείνος του λεγόμενου «κομμουνιστικού μπλοκ».

Η επιστροφή του κοσμοπολιτισμού

Όλα αυτά όμως άλλαξαν μετά το 1990 και τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ και των πολέμων στη πρώην Γιουγκοσλαβία. Νέο αίμα άρχισε να κυλά και πάλι στις φλέβες της Θεσσαλονίκης. Αρχικά κατέφθασαν εδώ δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αρκετοί εκ των οποίων είχαν ελληνική καταγωγή. Μαζί τους ήρθαν ως μετανάστες πολυάριθμοι Γεωργιανοί, Αρμένιοι, Ρώσοι και Ουκρανοί, δημιουργώντας μια «μετα-σοβιετική» ορθόδοξη κοινότητα στην πόλη. Δεκάδες χιλιάδες Αλβανοί και Έλληνες μειονοτικοί της νότιας Αλβανίας, ήρθαν κι αυτοί ως μετανάστες στο φιλόξενο λιμάνι της Θεσσαλονίκης.

Από τη δεκαετία του 1990 άρχισαν να καταφθάνουν κι άλλοι Βαλκάνιοι μετανάστες, κυρίως από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, αλλά κι εκατοντάδες Σέρβοι, τόσο από Σερβία όσο κι από Βοσνία εξ αιτίας των γιουγκοσλαβικών πολέμων, χρωματίζοντας πιο έντονα τον βαλκανικό χαρακτήρα της πόλης. Την τελευταία δεκαετία άρχισαν να έρχονται και πρόσφυγες από τη Συρία και άλλες αποσταθεροποιημένες και εμπόλεμες χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, ενώ η πόλη έχει γίνει ήδη καταφύγιο και για εκατοντάδες «πολιτικούς πρόσφυγες» από την Τουρκία του Ερντογάν. Οι Κινέζοι, βλέποντας τη στρατηγική θέση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, εγκατέστησαν ήδη μια μικρή Chinatown στα δυτικά της πόλης. Ισραηλινοί αγοράζουν παλιές πολυκατοικίες και κτίρια στο κέντρο της πόλης και τα ανακαινίζουν, ενώ Ρώσοι επιχειρηματίες αγοράζουν ξενοδοχεία στις γύρω περιοχές της για τουριστική εκμετάλλευση.

Η πολυπολιτισμικότητα επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και η δυσανεξία προς το διαφορετικό αμβλύνεται, παρά τις κατά καιρούς εθνικιστικές εξάρσεις ορισμένων παλαιάς και νέας κοπής «Μακεδονομάχων». Διαφορετικοί πολιτισμοί, κουλτούρες, μουσικές και κουζίνες, μυρωδιές μπαχαρικών και ανθρώπινες φυσιογνωμίες, που κουβαλούν αρχαίες μνήμες, αναμειγνύονται και πάλι εδώ. Άρχισαν να σιγοβράζουν στο πανάρχαιο πολυπολιτισμικό «καζάνι» της Θεσσαλονίκης, δημιουργώντας νέες νοστιμιές και γεύσεις, πολιτισμικές συνθέσεις και μια ιδιαίτερη τοπική κουλτούρα που είναι μεσογειακή, βαλκανική, ευρωπαϊκή, ανατολίτικη και οικουμενική ταυτόχρονα. Όλοι αυτοί, που ανακατεύονται με τους ντόπιους Έλληνες Θεσσαλοικείς και με τα απομεινάρια της κάποτε ανθηρής εβραϊκής κοινότητας, συμβάλλουν στη νέα ταυτότητα της Θεσσαλονίκης ως μητρόπολης των Βαλκανίων.

Μυστική Θεσσαλονίκη

Αγνοούν όμως οι περισσότεροι, όχι μόνον οι νεοφερμένοι, τα παλιά «φαντάσματα» της πόλης, αν και ίσως τα διαισθάνονται. Εκείνα των Εβραίων, των Ντονμέδων (εξισλαμισμένοι Εβραίοι) και των μουσουλμάνων, που επί πέντε αιώνες αποτελούσαν την πλειοψηφία στην οθωμανική τότε Θεσσαλονίκη, που την έλεγαν Σελανίκ. Αυτά έχουν περάσει πλέον στη σφαίρα των «αστικών θρύλων» (Urban Legends), ψιθυρίζοντας τις δικές τους μυστικές ιστορίες. Γι’ αυτό και η Θεσσαλονίκη διαθέτει μια πληθώρα θρύλων, που όλοι μαζί συγκροτούν το λαβύρινθο μιας «μυστικής» πόλης, η οποία κρύβεται περίτεχνα πίσω από την καθημερινή, πουδραρισμένη όψη της σύγχρονης πόλης. Σημαντικό κομμάτι αυτής της «μυστικής Θεσσαλονίκης» αποτελούν τα μνημεία και οι θρύλοι της οθωμανικής περιόδου (1430-1912), όταν στη Θεσσαλονίκη ζούσαν, εκτός από χριστιανούς Έλληνες, και μουσουλμάνοι και, κυρίως, Εβραίοι, που ήταν και η πλειοψηφία. Για την ακρίβεια η Θεσσαλονίκη ήταν επί πέντε περίπου αιώνας η μοναδική πόλη στον κόσμο, όπου οι Εβραίοι δεν ήταν μειονότητα, αλλά πλειονότητα -και η νεκρόπολή τους η μεγαλύτερη στην Ευρώπη!- γι’ αυτό και ονομάστηκε «μητέρα του Ισραήλ» –καταφύγιο των διωκόμενων Εβραίων της Ευρώπης.

Γι’ αυτή τη μυστική Θεσσαλονίκη, τη γεμάτη πολλαπλές στρώσεις του παρελθόντος, έχουν κατά καιρού γραφτεί διάφορα κείμενα και βιβλία, ενώ ακόμη και ο έγκριτος Βρετανός ιστορικός Mark Mazower έχει γράψει για τους αστικούς θρύλους της πόλης στο βραβευμένο βιβλίο του Θεσσαλονίκη: Πόλη των Φαντασμάτων: «Τη δεκαετία του 1930 το πνεύμα του αγίου των Σούφι Μουσά Μπαμπά εθεάθη κατά καιρούς να περιφέρεται κοντά στον τάφο του, στην άνω πόλη. Ακόμη και σήμερα, ιδιοκτήτες σπιτιών ονειρεύονται καμιά φορά πως κάτω από το υπόγειό τους κείτονται Τούρκοι γενίτσαροι και βυζαντινές νεκροπόλεις. Γράφονται ιστορίες για ρωμαϊκές κατακόμβες, για τραγικές ιστορίες αγάπης και γι’ ανήσυχες ψυχές που στοιχειώνουν ξεχαρβαλωμένες βίλες κοντά στη θάλασσα. Ακούγονται φήμες για θαμμένους εβραϊκούς θησαυρούς, που τους φυλούν πνεύματα που ξεγελάνε τους εξορκιστές και νικάνε τους πράκτορες της Μοσάντ, τους πρώην Ναζί και οποιονδήποτε άλλον έχει προσπαθήσει να εντοπίσει τα κρυμμένα κοσμήματα και το χρυσάφι που προστατεύουν».

Με μια διάθεση ποιητικής έξαρσης, αναμφίβολα, ο αείμνηστος ποιητής της μυστικής Θεσσαλονίκης Μάριος Μαρίνος Χαραλάμπους (1937-2007), έγραψε στο δυσεύρετο βιβλίο του Η Μυστική Ιστορία της Θεσσαλονίκης ότι στην πόλη υπάρχουν 500.000 «πρόσγειοι», δηλαδή βρικόλακες. Αυτοί, οι λεγόμενοι «πρόσγειοι», είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα και ποιητή, ψυχές Θεσσαλονικέων που έζησαν ανά τους αιώνες στην πόλη και, αφού πέθαναν, δεν μπόρεσαν να αποχωριστούν τα όσα αγάπησαν σ’ αυτήν. Έτσι, ακόμη και μετά θάνατον συνεχίζουν να είναι δεμένοι με τη Θεσσαλονίκη. Να σέρνονται σιγομουρμουρίζοντας στους δρόμους της, έχοντας ως αγαπημένα στέκια τους τα παραδοσιακά ζαχαροπλαστεία, όπου συναντώνται οι γλυκύτερες γεύσεις από Ανατολή και Δύση…

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.

Φωτογραφίες Γ. Στάμκος

Περισσότερα στο κεφάλαιο «Η Θεσσαλονίκη των Μυστηρίων: Οι αστικοί θρύλοι της μυστικής πρωτεύουσας των Βαλκανίων» του βιβλίου μας ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ.

ΕΔΩ: https://zenithmag.wordpress.com/stixiomenabalkaniabook/

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: Η Ιστορία και η Καταστροφή της μεγαλύτερης Ιουδαϊκής Νεκρόπολης στον κόσμο

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΙΟΥΔΑΪΚΗΣ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗΣ (με 400.000 τάφους) ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ…

Γράφει ο Μπάμπης Ιμβρίδης

Λίγο μετά την ίδρυση της (315 π.Χ.) στην πόλη της Θεσσαλονίκης έφτασαν κι εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι Εβραίοι, οι οποίοι ήταν εξελληνισμένοι Αλεξανδρινοί τεχνίτες (Ρωμανιώτες), όπου και ίδρυσαν την συναγωγή «Ετς Αχάϊμ». Ήταν η συναγωγή στην οποία δίδαξε ο Απόστολος Παύλος, όταν βρέθηκε στην πόλη. Ακολούθησαν οι Εβραίοι Ασκεναζίμ, οι οποίοι έφτασαν το 1376 από την Ουγγαρία και ίδρυσαν τη συναγωγή «Ασκενάζ». Στη συνέχεια, το 1394, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν Εβραίοι από την Προβηγκία ιδρύοντας τη συναγωγή «Προβάνς». Επί Ενετοκρατίας, το 1423, φτάνουν οι πρώτοι Εβραίοι της Σικελίας και Βενετίας και ιδρύουν τις συναγωγές «Σεσίλια» και «Ιτάλια». Όταν το 1430 η Θεσσαλονίκη κατελήφθη από τους Οθωμανούς, ο αριθμός των Χριστιανών κατοίκων της συρρικνώθηκε δραματικά. Μετά την αποπομπή τους από την Ισπανία, το 1492, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην πόλη πάνω από 20.000 Εβραίοι, που ίδρυσαν και τις δικές τους κοινότητες. Ανάλογα με τον τόπο καταγωγής τους κάθε κοινότητα είχε και τη δική της συναγωγή (Καταλάν, Αραγών, Λισαβών, Μαγιόρ, Καστιλιάν). Εκείνη την εποχή οι Εβραίοι της πόλης πλήρωναν κάποιο φόρο έτσι ώστε να ανοίξει η πύλη και να βγουν έξω από τα τείχη προκειμένου να θάψουν τους νεκρούς τους. Αυτή είναι και η πρώτη πληροφορία για τη θέση του εβραϊκού νεκροταφείου που βρισκόταν έξω από το ανατολικό τοίχος της πόλης…

Η εβραϊκή νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης ήταν η πιο εκτεταμένη και η πιο ενδιαφέρουσα από όλες τις κοινότητες Σεφαραντίμ της Ανατολής. Μέχρι και το τέλος του 19^ου αιώνα κάλυπτε όλη την έκταση από τις παρυφές του λόφου του Χορτιάτη έως σχεδόν τον παραλιακό χώρο. Ήταν παράλληλη με το τείχος της πόλης που συνέδεε το Άνω Κάστρο με τον Λευκό Πύργο. Περιελάμβανε όλη την περιοχή της σημερινής Πανεπιστημιούπολης, τις αθλητικές εγκαταστάσεις του συλλόγου «Ηρακλής» και όλα τα γειτονικά ακίνητα. Όταν το 1938 αναμορφώθηκε και ασφαλτοστρώθηκε η οδός Εθνικής Αμύνης βρέθηκαν τρεις επιτύμβιες εβραϊκές πλάκες κοντά στο Λευκό Πύργο, που σήμερα βρίσκονται στον προαύλιο χώρο της Ροτόντας. Στη ζώνη που περιλαμβάνεται μεταξύ του λόφου του Χορτιάτη και της Λεωφόρο Στρατού υπήρχε ένα βυζαντινό νεκροταφείο που εγκαταλείφθηκε μετά την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, το 1430. Με την πάροδο του χρόνου προσχώσεις από τα γύρω υψώματα κάλυψαν τελείως τις επιτύμβιες πλάκες. Ανασκαφές που έγιναν πριν μερικές δεκαετίες ανακάλυψαν αρκετούς τάφους της βυζαντινής περιόδου. Πολλά από τα μάρμαρα αυτών των βυζαντινών τάφων χρησιμοποιήθηκαν σαν επιτύμβιες πλάκες από Εβραίους μετανάστες από την Ισπανία. Μερικές από αυτές τις πλάκες τοποθετήθηκαν ανάποδα πάνω στους τάφους και καλύφθηκαν από την αντίθετη πλευρά με μια εβραϊκή επιγραφή. Αυτό βοήθησε να διατηρηθούν στο ακέραιο και οι ελληνικοί χαρακτήρες της προηγούμενης περιόδου. Ένα μεγάλο μέρος από αυτές τις πλάκες βρέθηκε στο χώρο του εβραϊκού νεκροταφείου που γειτνίαζε με το Πανεπιστήμιο και το στάδιο του «Ηρακλή». Όλες αυτές οι επιγραφές αντιγράφηκαν και δημοσιεύθηκαν σε ένα τόμο με φροντίδα της «Μακεδονικής Αρχαιολογικής Εταιρείας» με τον τίτλο Αρχαίες Επιγραφές της Θεσσαλονίκης. Αυτές οι επιγραφές ανάγονται στο τέλος του 2^ου π.χ. αιώνα. Παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για τη μελέτη της ελληνικής επιγραφικής τέχνης, την επιτάφια τέχνη και την εξέλιξη του σχήματος των γραμμάτων της ελληνικής αλφαβήτου. Είκοσι περίπου απ’ αυτές τις επιτύμβιες πλάκες καλύπτονται από επιγραφές στη λατινική γλώσσα, αυτές χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 2^ου μ .χ. αιώνα. Μέχρι σήμερα δεν κατέστη δυνατόν να βρεθεί η τοποθεσία του νεκροταφείου της Μακεδονικής, Ρωμαϊκής και Βυζαντινής εποχής που καλύπτει μια ιστορία δύο χιλιάδων χρόνων. Ο Εβραίος αρχαιολόγος Σαλομών Ραϊνάχ είχε βρει στην περιοχή της Καλαμαριάς, κοντά στο «Μεγάλο Καραμπουρνού», τμήμα μιας επιτύμβιας πλάκας που έγραφε στα ελληνικά «τάφος Αβραάμ και της συζύγου του Θεοδότας». Κατά τον Ραϊνάχ η πλάκα χρονολογείται από τις αρχές του 3^ου αιώνα μ. χ., της εποχής του Σεπτίμου Σεβήρου (193-211). Κατά τον παραπάνω αρχαιολόγο δεν αποκλείεται να πρόκειται για τον τάφο ενός γεωργού ειδωλολάτρη που ασπάσθηκε τον Ιουδαϊσμό.

Παρ’ όλες τις απαλλοτριώσεις της εποχής, μέχρι και το 1930, η εβραϊκή νεκρόπολη κάλυπτε μια επιφάνεια 357.726 τετραγωνικών μέτρων. Συνόρευε ανατολικά με τη λεωφόρο Παύλου Μελά, νότια με το τότε γήπεδο του ΠΑΟΚ, το νεκροταφείο των Ντονμέδων και τα παραπήγματα του συνοικισμού Αγίας Φωτεινής, βόρεια με το γήπεδο του «Ηρακλή», το Πανεπιστήμιο και τα παραπήγματά του, καθώς και το «Άσυλο του Παιδιού» και δυτικά με το προάστιο Σαράντα Εκκλησιές, διάφορες ιδιωτικές εκτάσεις, ακάλυπτους χώρους και το στρατιωτικό νεκροταφείο. Η παλαιότερη επιτύμβια πλάκα που είχε βρεθεί έφερε την ημερομηνία 1493, δηλαδή ένα χρόνο μετά την έξοδο των Εβραίων από την Ισπανία. Κατά τον εκτοπισμό από την Θεσσαλονίκη χάθηκαν τα στοιχεία και οι σημειώσεις που παρείχαν αυτές τις πληροφορίες. Η αρχαιότερη σήμερα επιγραφή, που διατηρείται σε ακριβές αντίγραφο, φέρει το όνομα Άστρουκ Νάσσι και την ημερομηνία 2 Ταμμούζ 5262 (8 Ιουνίου 1502). Οι επιτύμβιες πλάκες είχαν συνήθως σχήμα τραπεζοειδή και ήταν τοποθετημένες είτε σε γραμμή δυτικοανατολική, είτε σε βορειοδυτική. Οι άνδρες ενταφιαζόταν με τα χέρια κατά μήκος του σώματος, ενώ οι γυναίκες με τα χέρια σταυρωμένα επάνω στο στήθος. Η γενιά που εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη (Salonico ή Selanik για τους Ισπανοεβραίους), έπειτα από την έξοδο της Ισπανίας καθώς και εκείνη της αμέσως επόμενης περιόδου, δεν χρησιμοποιούσαν πλάκες μεγάλων διαστάσεων, ορισμένες μάλιστα επιτύμβιες πλάκες μόλις που κάλυπταν την επιφάνεια του τάφου. Οι διαστάσεις τους ήταν συνήθως 1.15 μ. και 0.40 ή 0.50 μ. πλάτος. Όλοι οι τάφοι έφεραν μια σύντομη επιγραφή. Με το πέρασμα του χρόνου άρχισαν να χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο ογκώδες και μεγαλύτερες πλάκες. Μερικές φορές έφταναν τα 2,50 μέτρα μήκος, 1,20 πλάτος και 0,20 πάχος. Χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιας πλάκας ήταν του ραβίνου Ισαάκ Α. Μόλχο, που πέθανε το 1781. Αυτοί οι μαρμάρινοι όγκοι προέρχονταν από διάφορα λατομεία της χώρας και είχαν πολύ μεγάλο βάρος που κάποτε έφτανε τα 500 κιλά. Μέχρι το τέλος του 18^ου αιώνα τοποθετούσαν τις πλάκες στην επιφάνεια του εδάφους, αργότερα πάνω σε μια βάση από πέτρες ή από τούβλα. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα οικογένειες που ανήκαν στην υψηλή εβραϊκή κοινωνία της πόλης, (Φερνάντεζ, Αλλατίνι, Μορπούργο, Μοδιάνο, Τιάνο) άρχισαν να κατασκευάζουν τάφους μνημεία, συχνά πολύ δαπανηρά, συνήθως ιταλικής προέλευσης. Πλάι στην εβραϊκή επιγραφή υπήρχε και μια άλλη σε γαλλική ή ιταλική γλώσσα.

ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΩΝ ΝΤΟΝΜΕΔΩΝ

Η αίρεση των Ντονμέδων (Εβραίων που ασπάστηκαν το Ισλάμ, αλλά στην πλειοψηφία τους παρέμεναν κρυπτοεβραίοι) ενταφίαζε τους νεκρούς της κοντά στο εβραϊκό νεκροταφείο. Το νεκροταφείο τους αποτελούσε μια σφήνα στο εβραϊκό. Οι Ντονμέδες ,που αποκαλούνταν και Καπανζί, ήταν εβραϊκή αίρεση που πίστευε στον «μεσσία» Σαμπετάϊ Σεβή. Ήταν μια πλούσια κοινωνική ομάδα της πόλης, επειδή είχε ασπαστεί το Ισλάμ και είχε έτσι κάθε ευκαιρία για να συμμετάσχει στην ανώτερη και ανώτατη οθωμανική διοίκηση. Ως μουσουλμάνοι ήταν και κυρίαρχη ομάδα και γι’ αυτό εξελίχθηκαν σε Οθωμανούς αξιωματούχους και πλούσιους έμπορους. Οι Ντονμέδες είχαν ανεγείρει στο πάνω μέρος της πόλης τη σχολή Τερεκί (Πρόοδος) και τα μέλη της κατοικούσαν στη συνοικία των Εξοχών, κοντά στο Γενί Τζαμί (το μετέπειτα Αρχαιολογικό Μουσείο), που οι ίδιοι είχαν κατασκευάσει. Αυτοί είχαν εξισλαμισθεί προς το τέλος του 17^ου αιώνα, αλλά διατηρούσαν πολλές από τις εβραϊκές συνήθειες. Το νεκροταφείο τους ήταν στη βορινή άκρη της οδού Μιντάτ Πασά, (Αγίου Δημητρίου) στρίβοντας ανατολικά και μπαίνοντας στο δρόμο που οδηγούσε στο Μεβλανά, όπου ακριβώς απέναντι υπήρχε και ένα άλλο που ανήκε στην αίρεση των Ταραμπουχλούς. Στο ένα από αυτά είχε ενταφιαστεί ο Μπερούχιγα, γνωστός και με το όνομα Οσμάν Μπαμπά (1695-1740), αρχηγός των Ντονμέδων. Οι Ταραμπουχλούς είχαν το Λύκειό τους, που το ονόμαζαν Φεϋζιγιέ, κοντά στο Λύκειο των Καπανζί. Μετά την ανταλλαγή του τουρκικού (μουσουλμανικού) και ελληνικού (Ορθόδοξου) πληθυσμού, το 1923-1924, το νεκροταφείο των Ντονμέδων εγκαταλείφτηκε. Η παλιότερη επιτύμβια επιγραφή που ανακαλύφτηκε, όταν κατεδαφιζόταν οι τάφοι, έφερε τη χρονολογία 1115 της Εγίρας, δηλαδή 1737 κατά το χριστιανικό ημερολόγιο.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΒΡΑΪΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ

Με την πάροδο του χρόνου το εβραϊκό νεκροταφείο δέχθηκε καταστροφές, βανδαλισμούς και πολλές απαλλοτριώσεις. Κατά την Ελληνική Επανάσταση (1821-1829), το τείχος προς το νότιο μέρος της πόλης επισκευάσθηκε με μάρμαρα του νεκροταφείου. Στην οθωμανική περίοδο, το 1890, τμήμα του νεκροταφείου κατά μήκους του τείχους της πόλης απαλλοτριώθηκε για να γίνει η διάνοιξη της οδού Χαμιντιέ, η σημερινή Εθνικής Αμύνης. Κατά μήκος της κατασκευάσθηκε το Λύκειο Χαμιντιέ,η σημερινή παλιά Φιλοσοφική Σχολή. Για τις βάσεις του κτηρίου χρησιμοποιήθηκαν πολλές επιτύμβιες πλάκες. Για να εμποδιστεί η ιεροσυλία της μεγάλης νεκρόπολης και για να προστατευτούν οι τάφοι συστάθηκε μια εταιρία, η Χεσσέδ-βε-Εμέθ, που ανέλαβε να περιβάλλει το νεκροταφείο με ένα πέτρινο τείχος. Οι εργασίες διάρκεσαν ένα χρόνο και στη συνέχεια το 1900, διεκόπησαν ελλείψει κεφαλαίων.

Μέχρι το τέλος του 1912, μετά την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων, έγιναν διάφοροι βανδαλισμοί, αλλά επρόκειτο για μεμονωμένες περιπτώσεις. Μετά την μεγάλη πυρκαγιά της πόλης, τον Αύγουστο του 1917, ο Γάλλος πολεοδόμος Ερνέστο Εμπράρ, που είχε αναλάβει την επεξεργασία του σχεδίου της πόλης, προτείνει, μεταξύ των άλλων μέτρων, την επέκταση των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων και τη δημιουργία ενός μεγάλου κοινοτικού πάρκου στη θέση της εβραϊκής νεκρόπολης. Κατά την άφιξη των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής, το 1922, νέα προάστια δημιουργήθηκαν ανατολικά της πόλης και οι κάτοικοι αυτών έπρεπε να ανοίξουν μια δίοδο ανάμεσα στους τάφους για να αποφεύγουν τις μεγάλες λοξοδρομήσεις. Το 1925 ξεκινούν κάποιες διαμαρτυρίες για την ύπαρξη του νεκροταφείου μέσα στην πόλη και τίθεται ξανά το ζήτημα της απαλλοτριώσεως σύμφωνα με το σχέδιο του Εμπράρ. Κάθε μέρα δημιουργούνταν καινούργια επεισόδια, επιτύμβιες πλάκες καταστρέφονταν με τσεκούρια, ενώ η ελληνική αστυνομία αδυνατούσε να καταστείλει τις πράξεις βανδαλισμού. Τη νύχτα της 12^ης Ιανουαρίου 1930 καταστράφηκαν 70 τάφοι από δυσαρεστημένους πρόσφυγες, γιατί με απόφαση της Επιτροπής Νεκροταφείου της Ισραηλιτικής Κοινότητας, έκλειναν οι πόρτες στις 9 μ. μ. και δεν μπορούσαν να περνούν δια μέσου του νεκροταφείου, που ήταν ο συντομότερος δρόμος, προς τα σπίτια τους. Στις 4 Αύγουστου 1930, δημοσιεύεται το Νομοθετικό Διάταγμα απαλλοτρίωσης του νεκροταφείου προς όφελος του Πανεπιστημίου. Οι πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου επισκέπτονται τον γενικό διοικητή Μακεδονίας Σ. Γονατά για να του ζητήσουν την άδεια να αρχίσουν οι εργασίες ανέγερσης του κτηρίου της Φυσικομαθηματικής Σχολής. Ο Γονατάς καλεί τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας, τους Ισραηλίτες γερουσιαστές και βουλευτές για να τους εξηγήσει την ανάγκη χρησιμοποίησης μέρους του νεκροταφείου για την επέκταση του Πανεπιστημίου.

Το 1931, μετά το πογκρόμ των κατοίκων του συνοικισμού Κάμπελ, από μέλη της Ένωσης «3Ε» (Εθνική Ένωση Ελλάδος», ξανάρχισαν οι βανδαλισμοί με κατεδαφίσεις και καταστροφές εκατοντάδων τάφων διαφόρων εποχών. Το Ισραηλιτικό Κοινοτικό Συμβούλιο με τη συνηγορία του τότε αστυνομικού διευθυντή Καλοχριστιανάκη, καταφέρνει τη δημιουργία μιας μόνιμης υπηρεσίας επίβλεψης και την εγκατάσταση ενός αστυνομικού σταθμού με δύναμη πέντε χωροφυλάκων, με έξοδα της Ισραηλιτικής Κοινότητας σε ένα ύψωμα απ’ όπου θα επέβλεπαν όλη την έκταση. Το 1934 επικυρώνεται η απαλλοτρίωση.

Η Αρχιραββινεία και το Ισραηλιτικό Κοινοτικό Συμβούλιο ξεκινά μια σειρά διαβημάτων στην Αθήνα, ώστε να αναβληθεί η εφαρμογή του μέτρου, αλλά οι προσπάθειες απέβησαν μάταιες. Με τον Α.Ν. 890/1937 άρθρο 1 (ΦΕΚ 394/13.10.1937 τεύχος Α΄) «περί τρόπου διάθεσης της εν πόλει Θεσσαλονίκης εκτάσεως της χρησιμοποιούμενης ως Ισραηλιτικού Νεκροταφείου», μετά από διαπραγματεύσεις του ελληνικού δημοσίου, του Δήμου Θεσσαλονίκης και της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, αφού ελήφθη υπ’ όψη η απαγόρευση εκταφής των νεκρών σύμφωνα με την εβραϊκή θρησκεία, επιτράπηκε η ταφή νεκρών για ένα ακόμα χρόνο, στο παλαιό νεκροταφείο. Το εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης θα μετατρεπόταν σε άλσος και ο Δήμος υποχρεώθηκε να φυτέψει δένδρα και να διατηρεί το άλσος σε καλή κατάσταση, χωρίς να θίγει τους τάφους που βρισκόταν στην έκταση αυτή. Ο Δήμος παραχώρησε έκταση στην περιοχή της Σταυρούπολης για την εγκατάσταση νέου εβραϊκού νεκροταφείου. Το 1937 η Κοινότητα συγκατατίθεται να παραχωρήσει στο Πανεπιστήμιο για τις εργασίες επέκτασης μια ζώνη 12.399 τετραγωνικών μέτρων. Την επόμενη χρονιά αρχίζει η ανακομιδή των οστών που βρισκόταν σ’ αυτή τη ζώνη. Μεταξύ αυτών ήταν και του φημισμένου μυστικιστή ραβίνου Σαμουήλ Γκαόν (1610-1667).

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗΣ ΕΠΙ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

Τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη. Το Σεπτέμβριο του 1942 ο περιώνυμος Δρ. Μέρτεν ζήτησε από την Ισραηλιτική Κοινότητα το ποσό των 3.5 δισεκατομμυρίων δραχμών ως λύτρα, για να απαλλάξει τους Εβραίους από την καταναγκαστική εργασία στα έργα κατασκευής δρόμων στο Σέδες, στο Λιανοκλάδι, στο Γιδά, στη Μεθώνη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Δυόμισι δισεκατομμύρια θα καταβάλλονταν σε μετρητά και ένα θα συμψηφιζόταν με την αποζημίωση της απαλλοτρίωσης του εβραϊκού νεκροταφείου, που ήθελαν, όπως έλεγαν, να το χρησιμοποιήσουν για τις ανάγκες του Γερμανικού Στρατού. Η Ισραηλιτική Κοινότητα δέχθηκε να δώσει 2 δισεκατομμύρια δραχμές (!) και δεν διαπραγματευόταν το θέμα του νεκροταφείου, γιατί δεν μπορούσε να γίνει αντικείμενο συναλλαγής. Η συμφωνία που υπογράφτηκε στις 17 Οκτωβρίου 1942, προέβλεπε ότι οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι θα απαλλάσσονταν από τις εργασίας έναντι λύτρων 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών, που έπρεπε να πληρωθούν μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους. Στις αρχές Δεκεμβρίου ο γραμματέας της Γενικής Διοίκησης υπέβαλε το σχέδιο απαλλοτρίωσης. Στις 6 Δεκεμβρίου ο Μέρτεν επισκέφτηκε το χώρο του νεκροταφείου, μαζί με τον γενικό διοικητή Β. Σιμωνίδη, τον γενικό γραμματέα του, Αλμέϊδα, τον μηχανικό του Δήμου που επίσπευσε την διαδικασία απαλλοτρίωσης, τον αρχιραβίνο Κόρετς, τον μηχανικό Ελή Μοδιάνο και τον ραβίνο Μίκαελ Μόλχο, ο οποίος έδειξε τους τάφους που είχαν μεγάλη ιστορική αξία. Ο Μέρτεν αποφάσισε επιτόπου, να απαλλοτριωθεί τμήμα του νεκροταφείου, να μείνει ανέπαφο το υπόλοιπο και να μην καταστραφούν οι τάφοι των τελευταίων 30 χρόνων. Την ίδια μέρα, λίγο μετά την αποχώρηση του Μέρτεν, από το νεκροταφείο, άρχισε η καταστροφή των τάφων. Δεν έμεινε κανένας τάφος απείραχτος. Το εβραϊκό νεκροταφείο μετατράπηκε σε ένα χώρο από κατεστραμμένες ταφόπλακες και σκορπισμένα κόκαλα νεκρών… Βιαστικά Εβραίοι της πόλης προσπάθησαν να μεταφέρουν στο νέο νεκροταφείο τους τάφους των προσφιλών συγγενών τους. Η Αρχιραβινεία αποφασίζει και προγραμματίζει τη μεταφορά των οστών των διάσημων Ραβίνων, πνευματικών αρχηγών, δικαστών, συγγραφέων και των διάσημων πολιτικών ανδρών. Το εβραϊκό νεκροταφείο με 400.000 τάφους και ιστορία πάνω από πέντε αιώνες είχε καταστραφεί…

Το νεκροταφείο μεταβλήθηκε σ’ ένα τεράστιο λατομείο μαρμάρου απ’ όπου οποιοσδήποτε μπορεί να προμηθευτεί τούβλα και μάρμαρο χωρίς κανένα κόστος. Ξαφνικά η τιμή του μαρμάρου πέφτει κατακόρυφα στην αγορά της πόλης. Οι μαρμαράδες πλουτίζουν το απόθεμά τους, σαν οικοδομικά υλικά μεταφέρονται εντός και εκτός της πόλης, χρησιμοποιούνται για επισκευές και στολίσματα σπιτιών. Εκκλησίες και σχολεία στρώνουν προαύλια και αυλές, ενώ οι Γερμανοί κατασκευάζουν μια πισίνα αποκλειστικά με ταφόπλακες. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο λογοτέχνης της πόλης μας Γιώργος Ιωάννου στο βιβλίο του Για ένα Φιλότιμο στο κεφάλαιο Τα Εβραϊκά Μνήματα: «Με το μεγάλο γιάγμα της Κατοχής άρχισαν να ξηλώνουν για καλά τα εβραϊκά μνήματα. Τα περισσότερα τούβλα και τις πλάκες τις πήραν οι Εκκλησίες. Ξύσανε τα σύνεργα και τα γράμματα ή τις γυρίσαν ανάποδα και κάναν πλακοστρώσεις καλές για γονατίσματα, ακόμη και για γλυψίματα. Μόνο που πολλές απ’ αυτές έχουν ακόμα κάτι λεκέδες από λίπος. Ήταν στρουμπουλοί συνήθως οι Εβραίοι».

Λίγους μήνες μόνο μετά τον εκτοπισμό των 50.000 Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη, με διαταγή του Υπουργείο Οικονομικών, καταλήφθηκε ο χώρος του παλαιού νεκροταφείου, ως ακίνητο εγκαταλελειμμένο από τους ιδιοκτήτες του. Το κτηματικό γραφείο Θεσσαλονίκης καταχώρησε στα βιβλία του ολόκληρη την περιοχή που θεωρήθηκε δημόσιο κτήμα. Το 1946 ένα διάταγμα έδινε στους Εβραίους το δικαίωμα να συγκεντρώσουν όσες επιτύμβιες πλάκες είχαν απομείνει. Η Ισραηλιτική Κοινότητα προσπάθησε να τις μαζέψει και να τις μεταφέρει στο καινούργιο νεκροταφείο στην περιοχή της Σταυρούπολης, ενώ ενδιαφέροντα δείγματα βρίσκονται σήμερα και στο Εβραϊκό Μουσείο της πόλης.

ΤΟ ΝΕΟ ΕΒΡΑΪΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Το 1937 παραχωρήθηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης ο νέος χώρος για την εγκατάσταση εβραϊκού νεκροταφείου. Αυτός βρισκότανε στην ερημιά, μακριά από το κέντρο, δύσκολα προσβάσιμος, δίχως νερό και φως. Με τα σημερινά δεδομένα, βρίσκεται και πάλι μέσα στην πόλη και θεωρείται ανεπαρκής σε χωρητικότητα. Οι τάφοι στο νέο νεκροταφείο, προσανατολισμένοι όλοι προς την Ιερουσαλήμ, είναι λιτοί και σχεδόν ομοιόμορφοι. Δεν επιτρέπεται η ανάδειξη και η περίτεχνη διακόσμηση. Με την είσοδο στο χώρο του νέου νεκροταφείου δεσπόζει το μνημείο αφιερωμένο στη μνήμη των θεσσαλονικέων Εβραίων, που εκτοπίστηκαν και θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και δεν αξιώθηκαν να έχουν τάφο.

Ένας τάφος που ξεχωρίζει είναι αυτός του μεγάλου ιστοριογράφου της πόλης, του Γιοσέφ Νεχαμά. Ο Νεχαμά υπήρξε ο διευθυντής της εν Θεσσαλονίκη Alliance Israelite Universalle (ένας οργανισμός Γαλλικών Εβραϊκών σχολείων), και γενικός επιθεωρητής αυτών των σχολείων της Εγγύς Ανατολής. Σ’ αυτόν οφείλεται και το μνημειώδες επτάτομο έργο για τους Εβραίους της πόλης, που διηγείται όλη την Ιστορία ακόμα πριν την εγκατάστασή τους το 1492 από την Ισπανία στη Θεσσαλονίκη. Οι πρώτοι τόμοι αναφέρονται στην ιστορία της Θεσσαλονίκης από την ίδρυση της πόλης έως και την εγκατάσταση των πρώτων Ρωμανιωτών εβραίων από την Αλεξάνδρεια, που ήρθαν να δουλέψουν σαν τεχνίτες στην πόλη. Ακολουθεί η βυζαντινή περίοδος, μέχρι και αυτή της άφιξης στην πόλη μας των 20.000 περίπου πρώτων Εβραίων από την Ισπανία. Και φυσικά διηγείται –στους υπόλοιπους πέντε τόμους– την ιστορία των σεφραδιτών Εβραίων και το πως ανέπτυξαν το εμπόριο της πόλης και συνέβαλαν γενικότερα στην ανάπτυξη της πνευματικής και εμπορικής ζωής της πόλης, στις διασυνδέσεις με τα Βαλκάνια και πολλές χώρες της Δύσης και Ανατολής.

Είναι ο μοναδικός τάφος που ξεχωρίζει, διότι φέρει δύο σύμβολα –μια πυραμίδα στην κορυφή της οποίας επικάθεται μια σφαίρα. Οι συμβολισμοί αφορούν τόσο στην προσωπικότητα του ανθρώπου αυτού, αφού η ακτινοβολία του υπήρξε διεθνής, ξεπερνούσε τα όρια της χώρας, αλλά και τη δυναμική που είχε η Θεσσαλονίκη εκείνη την περίοδο λόγω των διασυνδέσεών της με όλη τον κόσμο. Έδειχνε το παγκόσμιο πνεύμα και το χαρακτήρα της πολυπολιτισμικής αυτής πόλης, με τις τρεις μεγάλες θρησκευτικές κοινότητες: την Εβραϊκή, τη Χριστιανική και τη Μουσουλμανική, να ζουν ειρηνικά η μία δίπλα στην άλλη σ’ αυτή την πανάρχαια πόλη.

Η Θεσσαλονίκη προείχε την περίοδο εκείνη, από άποψη πληθυσμιακή αλλά και εμπορικών και πνευματικών σχέσεων, λόγω των μεγάλων σχολών που υπήρχαν στην πόλη. Υπερτερούσε του Μιλάνου, της Ανκόνας, της Βιέννης και πολλών ακόμα μεγάλων σήμερα οικονομικών και πνευματικών Ευρωπαϊκών κέντρων. Αριστερά και δεξιά της εισόδου του νεκροταφείου βρίσκονται τα κενοτάφια και οι ομαδικοί τάφοι των οστών που έχουν μεταφερθεί από το παλιό νεκροταφείο, καθώς και μερικοί πλινθόκτιστοι πίσω ακριβώς του μνημείου των εκτελεσθέντων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Διάσπαρτες μαρμάρινες και πέτρινες ταφόπλακες υπάρχουν κατά μήκος των περιφράξεων καθώς και στους κήπους του χώρου. Όλες αυτές περισυλλέγησαν, τόσο από το χώρο του πανεπιστημίου αλλά και από διάφορα άλλα σημεία της παλιάς εβραϊκής νεκρόπολης. Ακόμα και σήμερα, όταν βρίσκονται διάφορες τέτοιες πλάκες σε σημεία της πόλης αλλά και έξω από αυτήν, μεταφέρονται με ευθύνη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης στο σημερινό νεκροταφείο. Λίγες βέβαια είναι αυτές που έχουν διασωθεί και περισυλλεχθεί μπροστά στον όγκο των μνημείων που αποτελούσαν το παλιό νεκροταφείο. Αυτές με τη μεγαλύτερη ιστορική αξία βρίσκονται στο εβραϊκό μουσείο της πόλης. Δεξιά της εισόδου επίσης, βρίσκονται οι τάφοι των Ραβίνων και των ιεροδιδασκάλων που μεταφέρθηκαν στον χώρο μετά από ειδική τελετή.

ΟΙ ΕΒΡΑΪΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τεχνοτροπία όλων των παλιών επιτύμβιων επιγραφών. Επάνω αναγράφεται στα εβραϊκά και στα Λαντίνο, με εβραϊκούς ή ακόμα και με λατινικούς χαρακτήρες, η ημερομηνία γέννησης και θανάτου στο Ιουδαϊκό και στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, το όνομα του θανόντος και μερικά ακόμα νεκρώσιμα λόγια, ή ακόμα μικρά κείμενα με ομοιοκαταληξία. Λαντίνο είναι τα Ισπανικά που μιλούσαν οι Εβραίοι που ήλθαν το 1492 από την Ισπανία. Η γλώσσα αυτή διατηρείται ακόμα και σήμερα από αρκετούς Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης. Υπάρχουν επίσης επιγραφές στα Πορτογαλικά, Τουρκικά, Ιταλικά, Γαλλικά και Ελληνικά. Μετά την απελευθέρωση της πόλης, το 1912, συναντάμε συχνότερα και ελληνικές επιγραφές εκτός των εβραϊκών. Στον τάφο του Δαβίδ Ματαλόν για παράδειγμα, που πέθανε το 1931, οι επιγραφές αναγράφονται στα εβραϊκά, γαλλικά και λαντίνο με εβραϊκούς χαρακτήρες, και στα ελληνικά. Το κείμενο της ελληνικής επιγραφής έχει ως εξής: «Ένθάδε κείται Δαβίδ Ιακώβ Ματαλόν. Απεβίωσε 7 Οκτωβρίου 1931, ετών 57. Διετέλεσεν επί τρεις περιόδους βουλευτής του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ηγωνίσθη υπέρ της Ελληνικής και Σιωνιστικής ιδέας. Υπήρξεν πρότυπον ανδρός φιλάνθρωπου και καλού πολίτου».

Συνήθιζαν να γράφουν επίσης το επάγγελμα του θανόντος ή γεγονότα της εποχής, αν πέθαναν π.χ. από χολέρα, από μεγάλη πυρκαγιά ή σε περίοδο άλλων καταστροφών. Ενδιαφέρον επίσης έχουν και τα σκαλισμένα εικονογραφήματα σε πολλούς από αυτούς που αφορούν στο επάγγελμα του θανόντος. Μπορεί να δει κανείς, λεπίδα και χτένα για κάποιον κουρέα της εποχής. Ραπτομηχανή και μεζούρα για κάποιον ράπτη ή σκεπάρνι για κάποιον κτίστη…

Γράφει ο συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου: «Η πλάκα είχε σκαλισμένα σχέδια σχετικά με το επάγγελμα του πεθαμένου: παπούτσια, καπέλα, μασέλες, πιρούνια, φουρναρόξυλα, βαρέλια, πόδια και χέρια, πολλές φορές και γυμνούς ανθρώπους. Πολλά σχέδια τα καταλάβαινα αμέσως, τότε που έπαιζα μικρός. Άλλα όμως ήταν τόσο συμβολικά που δεν μπορούσα να τα εξηγήσω».

ΦΟΡΟΣ ΤΙΜΗΣ ΜΕ ΜΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΗ ΤΕΛΕΤΗ

Τα τελευταία χρόνια μεταφέρθηκαν με άγημα του 3^ου Σώματος Στρατού τα οστά του συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή, που αναγνωρίστηκαν στην Αλβανία και ενταφιάστηκαν στις 24 Οκτωβρίου 2002 στο νεκροταφείο. Ο Συνταγματάρχης Φριζής, ήταν ο πρώτος ανώτερος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε στο πεδίο της μάχης στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940. Εβραίος στο θρήσκευμα, γεννήθηκε το 1893 στη Χαλκίδα και σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1916 κατατάχθηκε εθελοντικά στο στρατό και αποφοίτησε από τη Σχολή Ουλαμού με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού. Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού μετώπου, στην εκστρατεία της Ουκρανίας και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος τον βρήκε διοικητή του υποτομέα Δελβινακίου της 8^ης μεραρχίας. Είναι αυτός που ανέκοψε την προέλαση των Ιταλών, συνέλαβε τους πρώτους αιχμαλώτους και, επιτυγχάνοντας αναστροφή του μετώπου, προχώρησε στο αλβανικό έδαφος. Στις 5 Δεκεμβρίου του 1940 σκοτώθηκε πολεμώντας έφιππος στην περιοχή Πρεμετής από βολή Ιταλικού αεροπλάνου. Στον πόλεμο του 1940-41 συμμετείχαν 12.898 Έλληνες Εβραίοι, που αγωνίσθηκαν υπερασπιζόμενοι την πατρίδα τους από το φασιστικό εισβολέα. Οι περισσότεροι ανήκαν στο 50ο Σύνταγμα Πεζικού, και από αυτούς 513 άφησαν τη ζωή τους στα αλβανικά βουνά. Ένας από αυτούς ήταν ο Μαρδοχαίος Φριζής…

Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης πρότεινε στο γιο του Συνταγματάρχη ο ενταφιασμός των οστών του πατέρα του να γίνει στη Θεσσαλονίκη. Τα οστά του Συνταγματάρχη αφίχθησαν στο αεροδρόμιο Θεσσαλονίκης με στρατιωτικό αεροπλάνο. Ο γιος του, Ιάκωβος Φριζής, ευχαρίστησε τις στρατιωτικές αρχές, που συνέβαλαν στην ανεύρεση των οστών του πατέρα του, καθώς και την Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης για την πρότασή της για να ταφούν στο νεκροταφείο της. Ανέφερε επίσης ότι αποδέχθηκε την πρόταση, διότι οι περισσότεροι Εβραίοι Έλληνες πολεμιστές του 1940-41 ήταν Θεσσαλονικείς, ακόμα πως η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης πλήρωσε βαρύτατο φόρο αίματος στο Ολοκαύτωμα, χάνοντας το 96% του πληθυσμού της, που ανερχόταν τότε στις 50.000 ψυχές. Όλες οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου της Ισραηλιτικής Κοινότητας βρίσκονται σήμερα στο Δήμο Σταυρούπολης μιας και ο χώρος του νεκροταφείου υπάγεται στην περιοχή.

ΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΝΕΚΡΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ ΤΩΝ ΣΑΛΟΝΙΚIΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ

Η διαδικασία της ταφής που ακολουθείται σήμερα από τους Εβραίους Θεσσαλονικείς, που αριθμούν περίπου 2.000, διαφέρει από την χριστιανική που ξέρουμε. Το σώμα του νεκρού μεταφέρεται σε ειδικό χώρο του νεκροταφείου όπου και πλένεται, και κατόπιν γυμνό τυλίγεται με σάβανο –δεν ντύνεται ο νεκρός– και μεταφέρεται με φέρετρο σε ευκτήριο του νεκροταφείου, όπου ακολουθεί η νεκρώσιμος τελετή. Αυτή περιλαμβάνει επτά κύκλους γύρω από το φέρετρο που παραπέμπουν στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ, ψάλλονται κάποιοι από τους θρησκευτικούς ψαλμούς του Δαβίδ, ακολουθούν οι προσευχές και στη συνέχεια το φέρετρο μεταφέρεται στον τάφο, όπου τοποθετείται το σώμα του νεκρού χωρίς το φέρετρο. Το φέρετρο χρησιμοποιείται μόνο για τη μεταφορά του νεκρού μέχρι το μνήμα, η οποία γίνεται συνήθως από μέλη της οικογένειας του νεκρού. Ακολουθούν τρεις μνημονικοί κύκλοι. Είναι ο κύκλος των επτά ημερών, του μήνα και του έτους. Σύμφωνα με την Ιουδαϊκή παράδοση οι συγγενείς έρχονται στο νεκροταφείο εκτός του ετήσιου μνημόσυνου και στη διάρκεια των μεγάλων εορτών του έτους, δηλαδή πριν την πρωτοχρονιά, (Ρος Ασανά) αρχή του Εβραϊκού ημερολογίου, και την παραμονή του Πάσχα, όπου προσκυνούν στους τάφους των προσφιλών νεκρών καθώς και των Ραβίνων ζητώντας απ’ αυτούς δύναμη και προστασία. Όταν κάποιος συγγενής επισκέπτεται τον τάφο του νεκρού, εναποθέτει επάνω σε αυτόν μια πέτρα, είναι μια συμβολική χειρονομία, που δηλώνει την επίσκεψη κάποιου στο χώρο. Και στην Εβραϊκή παράδοση όπως και στη Χριστιανική, πιστεύεται πως μόνο το σώμα πεθαίνει και όχι η ψυχή.

Εντύπωση προκαλεί μια πινακίδα στο χώρο της θρησκευτικής τελετής που απαγορεύει τις γυναίκες να συνοδεύσουν το νεκρό στο χώρο ταφής. Υποστηρίζεται πως ο μόνος λόγος ύπαρξής της, είναι πως πολλές φορές οι γυναίκες, με τον σπαραγμό και την προσωπική τους οδύνη, δυσχεραίνουν το έργο της ταφής. Κανείς σήμερα δεν εμποδίζει τις γυναίκες να παραστούν στη διαδικασία ταφής. Δεν υπάρχει κανένας γραπτός εβραϊκός κανόνας που να αναφέρει κάτι τέτοιο και η παρουσία των γυναικών δε δηλώνει καμιά ιεροσυλία. Το να ακολουθούν μόνο οι άντρες την ταφή, μάλλον πρόκειται για τοπική συνήθεια των Θεσσαλονικέων Εβραίων. Σήμερα διατηρείται και το έθιμο της εναπόθεσης λουλουδιών και στεφανιών, που δεν υπήρχε παλιότερα και ίσως προέκυψε από φίλους και συγγενείς Χριστιανούς, που ερχόταν και έρχονται σε εβραϊκές κηδείες. Αυτά είναι μερικά απ’ τα βασικά στοιχεία εβραϊκών τελετών που ίσως για πολλούς από εμάς να είναι παντελώς άγνωστα…

Βιβλιογραφία

Μίκαελ Μόλχο, InMemorian, Έκδοσης Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.

Στέλλα Σαλέμ, Το Παλαιό Εβραϊκό Νεκροταφείο, «Θεσσαλονικέων Πόλις» Τεύχος 6

Χρονικά, Τόμος ΚΕ Αρ. Φύλλου 181

Γιώργος Ιωάννου, Για ένα Φιλότιμο, Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Η Πόλη κάτω από την Πόλη-οι Αρχαιοτητες του Μετρό Αποκαλύπτουν

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Μια Πόλη κάτω από την Πόλη!

Οι Αρχαιοτητες του Μετρό Αποκαλύπτουν…

Σταθμός Φλέμινγκ, τμήμα νεκροταφείου ρωμαϊκών χρόνων.

 

Αυτές είναι οι εντυπωσιακές αρχαιότητες του μετρό!

Πληθώρα αρχαιολογικών ευρημάτων έχει φέρει στο φως η σκαπάνη των αρχαιολόγων, που εργάζονται στους σταθμούς του Μετρό Θεσσαλονίκης, αποκαλύπτοντας ανοιχτούς αρχαιολογικούς χώρους αλλά και 300.000 κινητά ευρήματα.

Σήμερα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και η Αττικό Μετρό Α.Ε. παρουσιάζουν όλα αυτά τα σπάνια ευρήματα σε μια ημερίδα με τίτλο «Και Αρχαία και Μετρό». Η παρουσιάση είναι ανοιχτή στο κοινό και θα πραγματοποιηθεί στην Αρχαία Αγορά, στις 12:00.

Χαρακτηριστικοί των «θησαυρών», που έχουν αποκαλυφθεί, είναι το προκασσάνδρειο πόλισμα και το νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων στις παρυφές της Αρχαίας Αγοράς, η ανατολική νεκρόπολη στο σταθμό «Σιντριβάνι», αλλά και ο αστικός χώρος στους σταθμούς «Αγίας Σοφίας» και «Βενιζέλου», όπου καταδεικνύεται η οργάνωση πόλης από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, έως το τέλος της όψιμης αρχαιότητας.

Τα παρακάτω κείμενα υπογράφουν οι: Στέλλα Βασιλεάδου, Κρινώ Κωνσταντινίδου, Ελένη Λαμπροθανάση, Τάνια Πρωτοψάλτη, Σταυρούλα Τζεβρένη, Αρχαιολόγοι Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης

1. ΠΡΟΚΑΣΣΑΝΔΡΕΙΟ ΠΟΛΙΣΜΑ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΙΣ ΠΑΡΥΦΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (Αμαξοστάσιο Πυλαίας, Σταθμός Φλέμινγκ)

Αμαξοστάσιο Πυλαίας, τμήμα της προκασσαάνδρειας πόλης, 5ος-4ος αι. π.Χ.

Το 2012, με αφορμή τις εκσκαφές που πραγματοποιήθηκαν στο «Αμαξοστάσιο» της βασικής γραμμής του Μετρό, στην Πυλαία, ήρθε στο φως προκασσάνδρειο πόλισμα του 4ου αι. π.Χ. Ερευνήθηκε έκταση 31 στρεμμάτων και αποκαλύφθηκε τμήμα της πόλης, η οποία ήταν οργανωμένη με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, στα πρότυπα των μεγάλων πόλεων της Μακεδονίας, Όλυνθο και Πέλλα. Τα πολυάριθμα ευρήματα παραπέμπουν σε ένα ακμαίο οικισμό με ισχυρή οικονομία και αναπτυγμένες κοινωνικοπολιτικές δομές. Η μεγάλη ανάπτυξή του τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ., η οποία όμως διακόπτεται από την ίδρυση της πόλης της Θεσσαλονίκης από τον Κάσσανδρο το 315 π.Χ., οπότε και εγκαταλείπεται.

Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα αποτελεί το νεκροταφείο ρωμαϊκών χρόνων (2ος -4ος αι. μ.Χ.) που ερευνήθηκε στα όρια του Σταθμού Φλέμινγκ και μας αποκάλυψε πτυχές ενός άγνωστου μέχρι τώρα οικισμού, στις παρυφές της αρχαίας Θεσσαλονίκης.

 

2. Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (Σταθμός Σιντριβάνι)

Σταθμός Σιντριβάνι. Βασιλική και τετράπλευρο κτίσμα

Στο πλαίσιο των εργασιών της κατασκευής του ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης, στους σταθμούς Σιντριβάνι, Διασταύρωση Τροχιογραμμών και Πανεπιστήμιο,η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε μεγάλο τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της πόλης, όπως επίσης και τρίκιλιτη κοιμητηριακή Βασιλική στη θέση παλαιότερου κτηρίου με ψηφιδωτά δάπεδα. Συγκεκριμένα έφερε στο φως χιλιάδες ταφικά μνημεία (3000) τα οποία ήρθαν να εμπλουτίσουν την μέχρι τώρα γνώση μας για την οργάνωση και τη συνεχή χρήση του χώρου από την Ελληνιστική περίοδο έως και την Ύστερη αρχαιότητα. Οι τάφοι ανήκουν σε διαφόρους τύπους, λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι, εγχυτρισμοί, βωμοί, βωμοειδείς κατασκευές, καμαροσκεπείς απλοί ή δίδυμοι, ήταν κτερισμένοι με αγγεία πήλινα και γυάλινα, πήλινα ειδώλια, χρυσά και αργυρά κοσμήματα και νομίσματα.

Σταθμός Σιντριβάνι. Χρυσό στεφάνι από τάφο, τέλη 4ου -αρχές 3ου π.Χ.

3. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΟΨΙΜΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ (Σταθμός Αγίας Σοφίας και Σταθμός Βενιζέλου)

Σταθμός Αγίας Σοφίας. Οικοδομική νησίδα ελληνιστικών χρόνων

Oι ανασκαφές που διεξάγονται στους δύο σταθμούς εντός του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, στον Σταθμό Αγίας Σοφίας και στον Σταθμό Βενιζέλου, συμπληρώνουν τον τοπογραφικό χάρτη της πόλης, στο ύψος της διαχρονικά κύριας οδικής αρτηρίας, της σημερινής οδού Εγνατίας. Τα ευρήματα σκιαγραφούν την πολεοδομική οργάνωση του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της έως το τέλος της όψιμης αρχαιότητας.

Σταθμός Αγίας Σοφίας, Βόρεια Είσοδος. Κρηναίο οικοδόμημα/Νυμφαίο

Η πόλη σχεδιάστηκε στα πεδινά της τμήματα με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα. Δρόμοι, κάθετοι μεταξύ τους, διαμορφώνουν οικοδομικές νησίδες με κτίσματα οικιστικής και εργαστηριακής χρήσης. Ο ίδιος σχεδιασμός διατηρείται και στους ρωμαϊκούς χρόνους, με μετασκευές μικρής κλίμακας στην κάτοψη των κτισμάτων. Στον 4ο αι. μ.Χ. οι μαρμαρόστρωτοι πλέον δρόμοι πλαισιώνονται από κιονοστήρικτες στοές και εκατέρωθεν αυτών ανεγείρονται μεγάλα κτηριακά συγκροτήματα με πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα, εντοίχιο γραπτό διάκοσμο, ορθομαρμαρώσεις και opus sectile.

Σταθμός Αγίας Σοφίας, Νότια Είσοδος. Μαρμαρόστρωτη πλατεία

Την ίδια εποχή, βορείως του decumanus, στη συμβολή με τον cardo της οδού της Αγίας Σοφίας, κατασκευάζεται κρηναίο οικοδόμημα/νυμφαίο που εμφανίζει επάλληλες οικοδομικές φάσεις. Δραστική επέμβαση στον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης συντελείται στον 6ου αι.: ο μαρμαρόστρωτος decumanus διαπλατύνεται, τα παλαιότερα οικοδομήματα ισοπεδώνονται και στη θέση τους διαμορφώνονται πλακόστρωτες πλατείες στα κεντρικά σταυροδρόμια της πόλης. Οι επιβλητικές αυτές αρχιτεκτονικές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου -πλατείες, στοές και κρήνες/νυμφαία- στην πορεία των κεντρικών οδών αποτελούν την τελευταία μνημειακή εικόνα της ύστερης αρχαιότητας.

Σταθμός Βενιζέλου. Ο decumanus maximus

4. ΑΠΟ ΤΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΕΩΣ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ  (Σταθμός Αγίας Σοφίας και Σταθμός Βενιζέλου)

Σταθμός Αγίας Σοφίας. Βόρειο κέλυφος, βυζαντινή αγορά

Η ανασκαφική έρευνα στους δύο σταθμούς του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης αποκάλυψε τμήματα της βυζαντινής αγοράς κατά μήκος της κεντρικής οδού, της λεγόμενης Λεωφόρου ή Μέσης των Βυζαντινών.

Αποκαλύφθηκε η κεντρική χαλικόστρωτη οδός των βυζαντινών χρόνων, στο ίχνος του παλαιότερου decumanus maximus με μέσο πλάτος 5,5 έως 6,5μ. Νέοι δρόμοι με ευθύγραμμη, ελικοειδή και διαγώνια πορεία χαράσσονται ή υφιστάμενοι αλλάζουν πορεία ορίζοντας παράλληλα και την έκταση των οικοδομικών νησίδων. Οι νησίδες από λασπόκτιστα κτήρια κατέλαβαν τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια και τις στοές της ύστερης αρχαιότητας. Πρόκειται για εργαστήρια και καταστήματα μιας αγοράς όπου παράγονταν κοσμήματα, είδη μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας, κεραμικά κ.α΄. Πλινθόκτιστες κατασκευές, κλίβανοι, πάγκοι εργασίες, μαζί με εργαλεία, μήτρες κατασκευής κοσμημάτων, ημιτελή κεραμικά, τριποδίσκους, πιστοποιούν την παραγωγική χρήση των χώρων σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.

Σταθμός Αγίας Σοφίας, Βόρειο κέλυφος, βυζαντινή αγορά

Κατά την οθωμανική περίοδο οι πολεοδομικές αλλαγές που διαπιστώθηκαν δεν φαίνεται να είναι ριζικές. Άλλωστε τα οικοδομικά κατάλοιπα βρέθηκαν διαταραγμένα από τα υπόγεια των κτηρίων των νεότερων χρόνων.
Το ανώτερο στρώμα που εντοπίστηκε και στους δύο σταθμούς έδωσε στοιχεία για την πολεοδομική οργάνωση της Θεσσαλονίκης κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (β΄ μισό του 19ου αι. κ.ε.),. που σηματοδοτείται από πολεοδομικές αλλαγές με στόχο τη δημιουργία μιας πόλης σχεδιασμένης σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Τα κτήρια που ανεσκάφησαν, κυρίως υπόγεια, βρέθηκαν κατεστραμμένα από την πυρκαγιά του 1917 που κατέκαψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης και αποτέλεσε το εφαλτήριο για το σχεδιασμό της σύγχρονης πόλης.

Σταθμός Αγίας Σοφίας. Μπουκαλάκια φαρμακείου από το στρώμα της πυρκαγιάς του 1917

5. Η ΔΥΤΙΚΗ ΝΕΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΕΡΙΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ  (Σταθμός Δημοκρατίας και Διακλάδωση Σταυρούπολης, Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός)

Σταθμός Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού. Κτερίσματα (ειδώλια, κοσμήματα, πήλινα και χάλκινα αγγεία) ελληνιστικής ταφής

Οι σταθμοί στα δυτικά χωροθετούνται στην εκτός των τειχών ύπαιθρο χώρα της Θεσσαλονίκης. Η ανασκαφική έρευνα που διεξήχθη τμηματικά ανά περιόδους, κατά τα έτη 2009 – 2012, 2016 -2017, οπότε και ολοκληρώθηκε, συμπλήρωσε τη γνώση μας διαχρονικά από τον 3ο π.Χ. αι. μέχρι τους νεώτερους χρόνους για την χωροταξική εξέλιξη της περιαστικής δυτικής ζώνης.

Τη χωροοργάνωση της περιοχής υπαγόρευσαν δύο παράμετροι: η διέλευση της κύριας οδικής αρτηρίας, της γνωστής ρωμαϊκής Εγνατίας οδού που συνέδεε τη Θεσσαλονίκη με την Πέλλα, και οι διαρρέοντες χείμαρροι. Επάλληλα χαλικόστρωτα και χωμάτινα καταστρώματα της οδού, που έφθανε έξω από τη Χρυσή Πύλη διασχίζοντας τον κεραμήσιο κάμπο και το νεκροταφείο, εντοπίστηκαν κάτω από τη σημερινή οδό Μοναστηρίου, Το τμήμα της δυτικής αρχαίας νεκρόπολης που αποκαλύφθηκε στα όρια του Σταθμού Δημοκρατίας, στη Διασταύρωση τροχιογραμμών Σταυρούπολης και στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό είναι παρόδιο και αναπτύχθηκε κατά μήκος της βόρειας πλευράς του οδικού αυτού άξονα. Οργανωμένο σε συστάδες περιλαμβάνει ποικιλία τάφων και βωμοειδών κατασκευών -συνήθως εντός ταφικών περιβόλων, εξασφαλίζοντας χώρους για νεκρώσιμες τελετές και προσφορές. Ξεχωρίζουν μαρμάρινες σαρκοφάγοι και πολυτελή ταφικά κτίσματα του 2ου μ.Χ. , 3ου και 4ου μ.Χ. αι. Η διάρκεια χρήσης της νεκρόπολης καλύπτει μια μακρά περίοδο από τον 3ο αι π.Χ. έως και τα μέσα του 4ου μ.Χ. αι., οπότε και οργανώνονται τα χριστιανικά κοιμητήρια γύρω από πυρήνες με λατρευτικά κτίσματα, ναούς και μαρτύρια. Μεταγενέστερα, και κυρίως από τον 6ο αι. μ.Χ. συνεχίζονται σποραδικοί ενταφιασμοί. που δεν συνιστούν οργανωμένο νεκροταφείο.

Σταθμός Δημοκρατίας, Βόρειο και Νότιο Ήμισυ. Γενική άποψη. Ο ναός του 5ου αι. με τα προσκτίσματα και τις βοηθητικές εγκαταστάσεις του και στα δυτικά ταφικά σύνολα σε πυκνή διάταξη

Η ανασκαφή στο σταθμό και τις εισόδους της Πλατείας Δημοκρατίας, στις παρυφές της νεκρόπολης, λίγα μόλις μέτρα έξω από τα δυτικά τείχη, έφερε στο φως εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε από την ύπαιθρο χώρα στην Χρυσή Πύλη, μεγάλα συγκροτήματα κρατικών αποθηκών κρασιού και λαδιού (πιθεώνας) και εργαστηρίων της ύστερης αρχαιότητας. Πάνω στα ερείπια του πιθεώνα, ιδρύθηκε τον 5ο αι. ναός τετράγωνης κάτοψης με ταφικό πρόσκτισμα, αποθήκες και εργαστήρια. Στα τέλη του 6ου αι. – αρχές του 7ου αι. ο ναός και οι εγκαταστάσεις του καταστρέφονται ολοσχερώς και εγκαταλείπονται. Ανάμεσα στα καθαγιασμένα ερείπιά του διανοίγονται σποραδικές ταφές. Η οικοδομική δραστηριότητα περιορίζεται στα νότια. Στους μετέπειτα αιώνες η περιοχή παραμένει αδόμητη, όχι τυχαία, άλλωστε, ονομαζόταν από τους Οθωμανούς Ҫayir, δηλαδή Λιβάδι ή Λιβάδια. Μόλις τον όψιμο 19ο αι. θα επανακτήσει την εμπορικό της χαρακτήρα, όταν στον άξονα της Λεωφόρου Μοναστηρίου χτίζονται χάνια, καταστήματα και αποθήκες.

Σταθμός Δημοκρατίας, Βόρεια και Νότια Είσοδος, Αεροφωτογραφία. Ερείπια αποθηκών και εργαστηρίων της ύστερης αρχαιότητας, εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε στη Χρυσή Πύλη.

Υπήρξε η Επανάσταση των Ζηλωτών (1342-139 μ.Χ) στη Θεσσαλονίκη αποτέλεσμα αντιεξουσιαστικών «βογομιλικών» επιρροών;

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ στο βιβλίο

«ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΒΟΓΟΜΙΛΩΝ: Στη Σκιά του Άλλου Θεού»

 

 

 

 

Μυστική Θεσσαλονίκη και αστικοί μύθοι

Μια περιπλάνηση την ΄άλλη Θεσσαλονίκη

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com)

 Συχνά τα πράγματα δεν είναι αυτό που δείχνουν. Μια πόλη δεν είναι απλά μια μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού, κατοικιών και δραστηριοτήτων. Είναι πάνω απ’ όλα ένας ζωντανός μεγα-οργανισμός, που υπακούει σε χαοτικούς κανόνες. «Η πόλη δεν είναι παρά μια τρισδιάστατη αρχιτεκτονική των παραστάσεων του εγκεφάλου… Οι λαβύρινθοι της πόλης σχηματίζουν ένα αρχιτεκτονικό ιερογλυφικό, ένα αόρατο σύμβολο που χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως, ασυνείδητα από τους ενοίκους, συνειδητά από τους κρυφούς επόπτες τους, και από πειρατές που συνδέονται με το σύστημα…». Έτσι κωδικοποίησε ο Mauricio Santos-Lobos στο The Spider Glyph in Time τη σύνδεση εγκεφάλου-πόλης. Όπως και ο ανθρώπινος εγκέφαλος, έτσι και η πόλη είναι γεμάτη μυστήρια και μυστικά. Κι όπως υπάρχουν αυτοί που προσπαθούν να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του εγκεφάλου μας, έτσι υπάρχουν και εκείνοι που προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν τα μυστικά των πόλεων που ζούμε, με εργαλείο τις γνώσεις της αποσιωποιημένης ιστορίας και την τέχνη του Φανταστικού.

Παρά την αντίθετη πεποίθηση η Θεσσαλονίκη κάθε άλλο παρά συνηθισμένη πόλη είναι. Πριν από 2316 χρόνια μια ιδιότυπη συνωμοσία της γεωγραφίας με την ιστορία, κατέστησε την πόλη «κλειδί» των Βαλκανίων για τους αιώνες που θα ακολουθούσαν. Από τότε η πόλη εξελίχτηκε δυναμικά, πέρασε πολλές ιστορικές φάσεις, έγινε σταυροδρόμι πολιτισμών και οι δρόμοι της στοίχειωσαν από μυστήρια και συνωμοσίες.Πριν συνεχίσω θα ήθελα να ξεκαθαρίσω κάτι. Δεν είμαι κανένα «ψώνιο» με τη συνωμοσιολογία. Δεν είμαι ούτε καν συνωμοσιολόγος, αν και έτυχε να γνωρίσω προσωπικά αρκετούς. Είμαι απλά ένας αναζητητής συγγραφέας, κι έχω στο ενεργητικό μου κάποια βιβλία που ασχολούνται με το μυστήριο και το θαυμαστό. Θεωρώ πως εμείς οι άνθρωποι είμαστε πολύ παράξενα όντα και ότι ο κόσμος που ζούμε είναι ένα πολύ παράξενο μέρος, γεμάτο γοητευτικά μυστήρια τα οποία η ματαιοδοξία μας κάνει να πασχίζουμε με το μυαλουδάκι μας να ξεδιαλύνουμε. Το μυστήριο βρίσκεται παντού. Μπορώ, αν θέλετε, να το ανακαλύψω για λογαριασμό σας…

Υπάρχει «κάτι» στην ατμόσφαιρα…

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί η πόλη που ζούμε αποπνέει μια απροσδιόριστη οσμή μελαγχολίας; Μη μου πείτε τώρα ότι δεν το έχετε καν αντιληφθεί. Η Θεσσαλονίκη είναι φημισμένη, ακόμη και στους ξένους περιηγητές, για τη μελαγχολική της ατμόσφαιρα, όπως είναι φημισμένη και για τα πανέμορφα ηλιοβασιλέματά της. Αν είστε αρκετά ευαίσθητοι και ρομαντικοί, μπορείτε σχετικά εύκολα να αφουγκραστείτε τους μυστικούς ψίθυρους και να διαισθανθείτε τα «ενεργειακά ρεύματα» της Θεσσαλονίκης. Προσωπικά διαισθάνομαι αυτή την απροσδιόριστη οσμή μελαγχολίας να σέρνεται ανάμεσα στις γκρίζες πολυκατοικίες, να γλύφει τα πανάρχαια τείχη, τις θλιβερές μεσαιωνικές εκκλησίες και να τρυπώνει ακόμη και μέσα στο διαμέρισμα μου, και είναι, πιστέψτε με, χειρότερη κι από την υγρασία της θάλασσας!Η μελαγχολική ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης δεν γίνεται αντιληπτή από τον καθένα. Πρέπει οι «δέκτες» σου να είναι ανοικτοί και καταλλήλως συντονισμένοι για να την «πιάσουν». Να μπορείς να διαισθάνεσαι την πόλη ως έναν «χρονο-οργανισμό», όπου παρελθόν, παρόν και μέλλον είναι ένα. Όσοι άνθρωποι έζησαν σε μια πόλη άφησαν σ’ αυτήν το «στίγμα» τους. Τα αρχαία τείχη, οι εκκλησίες, τα εγκαταλειμμένα σπίτια, οι προπολεμικές πολυκατοικίες έχουν εγκλωβίσει τις σκεπτομορφές των ανθρώπων που έζησαν μέσα τους.

Ο ποιητής της μυστικής Θεσσαλονίκης Μαρίνος Χαραλάμπους λέει ότι στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν 500.000 πρόσγειοι, δηλαδή βρυκόλακες, και μάλλον έχει δίκιο. Αυτοί οι λεγόμενοι «πρόσγειοι» είναι ψυχές Θεσσαλονικέων που έζησαν ανά τους αιώνες στην πόλη μας και αφού πέθαναν δεν μπόρεσαν να αποχωριστούν τα όσα αγάπησαν σ’ αυτήν. Ακόμη και μετά θάνατον είναι δεμένοι με τη Θεσσαλονίκη. Γιατί λοιπόν να μην είμαστε δεμένοι μαζί της κι εμείς οι ζωντανοί Θεσσαλονικείς;

Οι «αστικοί θρύλοι» της Θεσσαλονίκης.

Μελαγχολική ή όχι η Θεσσαλονίκη ανήκει σ’ εκείνη την προνομιακή ομάδα μεγαλουπόλεων, που βρίθουν «αστικούς θρύλους» (Urban Legends). Διαθέτει μια πληθώρα θρύλων, που όλοι μαζί συγκροτούν το λαβύρινθο μιας «μυστικής» πόλης, η οποία κρύβεται περίτεχνα πίσω από την καθημερινή, πουδραρισμένη όψη της Θεσσαλονίκης.

Σχεδόν οι πάντες γνωρίζουν για το περιβόητο «στοιχειωμένο σπίτι», που βρίσκεται στην οδό Βασιλίσσης Όλγας 263, και τους θρύλους που το ζώνουν. Λίγοι ωστόσο γνωρίζουν για τα παράξενα κομβικά μνημεία και «τόπους δύναμης» της Θεσσαλονίκης. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι μυστηριώδεις Κήποι του Πασά, ένα μνημείο του οθωμανικού τεκτονισμού, που βρίθει από περίεργα σύμβολα και θεωρείται κομβικό γεωμαγνητικό σημείο από τους οπαδούς της Ιερής Γεωγραφίας.

Στην άνω πόλη ξεχωρίζει η «μυστική» πλατεία Τερψιθέας, όπου βρίσκεται ο τουρμπές (μαυσωλείο) του Μουσά Μπαμπα. Κυκλοφορεί η φήμη ότι είναι στοιχειωμένος από το φάντασμα του δερβίση φύλακα του τεκέ. Είναι πάντως ένα μέρος με ισχυρή σούφικη ενέργεια, κάτι που διαισθάνεται όποιος έχει ανοικτές τις «κεραίες» του.Ένα άλλο παράξενο μνημείο της Θεσσαλονίκης είναι και η λεγόμενη «στήλη των όφεων», που βρίσκεται στο πεζοδρόμιο έξω από τον υποσταθμό της ΔΕΗ στην Αγίου Δημητρίου. Είναι το μοναδικό όρθιο ελληνιστικό μνημείο της πόλης και ο θρύλος λέει ότι προκαλούσε τα φίδια. Κάποτε στην περίοδο της τουρκοκρατίας η περιοχή γύρω της γέμισε από φίδια και απαιτήθηκε η παρέμβαση ενός εξορκιστή χότζα για να τα απομακρύνουν.

Στην οδό Λαγκαδά υπάρχει το συμμαχικό νεκροταφείο του Ζέϊτενλικ, που φιλοξενεί 22.000 κρανία στρατιωτών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, κυρίως Σέρβων. Πρόκειται για τον ιερότερο τόπο προσκυνήματος των Σέρβων στον ελλαδικό χώρο. Ακόμη και σήμερα το επισκέπτονται χιλιάδες Σέρβοι, που πολέμησαν στα πεδία των μαχών στη Βοσνία και στο Κόσοβο, προσπαθώντας να εντοπίσουν τα οστά των παππούδων τους που σκοτώθηκαν στο Μακεδονικό Μέτωπο. Στην ιερή γεωγραφία των Σέρβων το Ζέϊτενλικ θεωρείται κομβικό σημείο, που δείχνει το δρόμο της θυσίας…

Και τι να πει κανείς για την εκπληκτική ηχητική της Ροτόντας, που μοιάζει μ’ ένα αρχαίο μεγαφωνικό σύστημα με «έκο θριαμβικό»; Πρέπει να ακούσετε ένα περιστέρι να φτερουγίζει μέσα της. Μοιάζει σαν το πέταγμα αγγέλου. Μήπως γι’ αυτό λεγόταν η Ροτόντα και «Ναός των Αγίων Αγγέλων»;Αλλά ακόμη και τα πεζοδρόμια της πόλης κρύβουν τα δικά τους μυστικά. Πρόκειται για καπάκια υπονόμων με παράξενα σύμβολα. Ποιος μπορεί ν’ αποκρυπτογραφήσει αυτές τις «αστικές σημαδούρες», που ίσως σχετίζονται με τη χαρτογράφηση των ενεργειακών δικτύων και των τελλουρικών ρευμάτων; Ίσως ακόμη τα καπάκια αυτά να οδηγούν απλά σ’ ένα υπόγειο δίκτυο στοών, έναν ανήλιαγο κόσμο προσιτό μονάχα σ’ ελάχιστους τολμηρούς.

Ένας σκοτεινός κόσμος κάτω από την πόλη

Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη των κάστρων, των πύργων, των βυζαντινών εκκλησιών, των αρχαίων ερειπίων, των νεκροταφείων και των υπόγειων στοών. Κάτω από τα πόδια μας υπάρχει μια υπόγεια Θεσσαλονίκη, που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Κάποτε αυτή η υπόγεια Θεσσαλονίκη ήταν ένα αρκετά πολυσύχναστο μέρος, ενώ σήμερα σώζονται μόνον κάποια μεμονωμένα τμήματα της. Και δεν μιλάμε απλά για κρύπτες, όπως εκείνη στα υπόγεια του Αγίου Δημητρίου ή η κρύπτη του Μακεδονικού Αγώνα κάτω από τη Μητρόπολη. Μιλάμε για ένα καλά οργανωμένο δίκτυο στοών, που ανάγεται στην ελληνιστική εποχή.

Αρχικά υπήρχαν δύο στρατιωτικές σήραγγες, η Φαρδιά και η Στενή που διέτρεχαν την πόλη. Η Στενή σήραγγα (1,7 μέτρα πλάτος και 2 μέτρα ύψος) ξεκινούσε από το λιμάνι, διέτρεχε λοξά τα τείχη, περνώντας κοντά από την εκκλησία των Δώδεκα Αποστόλων και κατέληγε στο σημερινό Επταπύργιο. Η Στενή ξεκινούσε μέσα από τα τείχη, δεξιά από την αριστερή «Πορτάρα», περνούσε κάτω από το Διοικητήριο και κατέληγε στα θαλάσσια στόμια των πύργων του Τοπ Χανέ. Αυτές τις ελληνιστικές στρατιωτικές σήραγγες επέκτειναν αργότερα οι Ρωμαίοι.Την περίοδο της Pax Romana οι στρατιωτικές σήραγγες περιέπεσαν σε αχρηστία. Η ύπαρξη τους όμως παρακίνησε τους πρώτους Χριστιανούς να δημιουργήσουν ένα παράλληλο δίκτυο κατακομβών, που χρησιμοποιούνταν ως τόποι θρησκευτικής λατρείας και μυστικής συνάθροισης. Οι κατακόμβες αυτές συνέδεαν τους πρωτοχριστιανικούς ναούς μ’ ένα λαβυρινθώδες δίκτυο στοών και κατακομβών, που το ξεπερνούσε μονάχα εκείνο της Ρώμης. Ακόμη και σήμερα σώζονται κάποια τμήματά του.

Στο δάπεδο του Όσιου Δαβίδ υπάρχει μια καταπακτή, που οδηγεί σ’ αυτόν τον υπόγειο κόσμο…Τις σήραγγες τις χρησιμοποιούσαν και οι βυζαντινοί Αυτοκράτορες για τις «υπερκόσμιες» εμφανίσεις τους: ενώ το πλήθος τους έβλεπε κατά τη διάρκεια της λειτουργίας στον ’γιο Δημήτριο, ξαφνικά, χωρίς να φύγουν από εκεί, εκείνοι εμφανίζονταν στην Αγία Σοφία! Υπήρχε επίσης και η λεγόμενη Στοά των Κάστρων, που διέτρεχε τα τείχη από το Λευκό Πύργο ως το Επταπύργιο και χωρούσε ολόκληρη άμαξα. Τμήμα αυτής της Στοάς σώζεται μέσα στο σούπερ μάρκετ Μερκάτο στην Ιπποδρομίου.Τον 19ο αιώνα κατασκευάστηκε από «λαγουμτζήδες» η τελευταία υπόγεια σήραγγα στη Θεσσαλονίκη, για να διευκολύνει τη διαφυγή ανθρώπων, κρυφά από τον έλεγχο των πυλών. Βρισκόταν στην Άνω Πόλη, ξεκινούσε από ένα σπίτι μέσα από τα τείχη και έβγαινε σ’ έναν οίκο ανοχής έξω από τα τείχη! Τα «διόδια» ήταν δύο λίρες…

Τι να σώζεται άραγε από αυτό τον υπόγειο κόσμο της Θεσσαλονίκης; Μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σώζονταν αρκετά τμήματα των υπόγειων στοών. Ορισμένα χρησιμοποιούνταν ως καταφύγια για τους βομβαρδισμούς, ενώ κάποια άλλα ήταν μια ατραξιόν για τολμηρούς τουρίστες, που έντρομοι άκουγαν κάτω από την Εγνατία τον ήχο του διερχόμενου τραμ, που έμοιαζε σαν κεραυνός! Η εργολαβική επέλαση των δεκαετιών του 1950 και του 1960 μείωσε δραματικά τις υπόγειες στοές της πόλης μας, αλλά δεν τις εξαφάνισε. Η κατασκευή του Μετρό είναι σίγουρο ότι θα μας φέρει προ εκπλήξεων…

Ο «Παράδεισος» των Συνωμοσιολόγων

Η Θεσσαλονίκη είναι πράγματι μια Terra Incognita, που ξέρει καλά να φυλά τα μυστικά της. Οι επίδοξοι ερευνητές των μυστηρίων της διατρέχουν τον κίνδυνο να χαθούν μέσα σ’ έναν αχαρτογράφητο χώρο, όπου ενδημούν οι θρύλοι και οι φήμες και λιγότερο η αντικειμενική πληροφόρηση. Οι ιστοριοδίφες μπορούν εύκολα να μπερδευτούν από την πληθώρα των γεγονότων που συνέβησαν ανά τους αιώνες στην πόλη. Οι μόνοι τυχεροί ίσως πρέπει να θεωρούνται οι συνωμοσιολόγοι, καθώς η Θεσσαλονίκη είναι ένας «παράδεισος» γι’ αυτούς. Όπως τα μέρη που έχουν την ιδιότητα να συγκεντρώνουν αστραπές και καταιγίδες, έτσι και ο μυχός του Θερμαϊκού έχει την τάση να συγκεντρώνει πολιτικά πάθη, μίση, υπερβολές, μυστικιστικές τάσεις και μπόλικες συνωμοσίες.Και ως γνωστόν οι συνωμοσίες αγαπούν το σκοτάδι.

Τη νύχτα η Θεσσαλονίκη αλλάζει. Ένας άλλος εαυτός αναδύεται μέσα από το παιχνίδισμα των σκιών. Το μυστήριο τριγυρνά στους δρόμους της, συχνά μάλιστα αρκετά αδιάκριτα. Η Θεσσαλονίκη μοιάζει ν’ αποστρέφεται το φως της ημέρας, και να βυθίζεται αυτάρεσκα στον αχαρτογράφητο κόσμο της νύχτας. Μιας νύχτας που ξεγελά το μυαλό των διαβατών, παίζοντας περίτεχνα με σκιές, μνήμες και όνειρα .Στην ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης υπάρχει μια παράξενη ενεργειακή φόρτιση, ιδιαίτερα αντιληπτή από τους ρομαντικούς και τους μυστικιστές, που προδιαθέτει για εσωτερικές ενατενίσεις, ιδεολογικές ζυμώσεις, συνθέσεις και συγκρητισμούς. Καθόλου τυχαίο που στην πόλη μας γεννήθηκαν ιδεολογίες και κινήματα, τα οποία άλλαξαν το ρου της ιστορίας της περιοχής.

Το «Αλχημιστικό Εργαστήρι» του 21ου Αιώνα

Όπως και στις αρχές του 20ου αιώνα έτσι και σήμερα η Θεσσαλονίκη ξαναγίνεται το «κλειδί» για τα Βαλκάνια και ως τέτοιο βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο συνωμοσιών, παρασκηνιακών διαβουλεύσεων και μυστικών συμφωνιών. Η πόλη δεν αποτελεί μόνον έδρα οργανισμών περιφερειακής εμβέλειας, όπως ο Οργανισμός για την Ανασυγκρότηση των Βαλκανίων και η Τράπεζα Παρευξείνιας Συνεργασίας. Είναι και έδρα επίσημων Forum, αλλά και μυστικών συναντήσεων, στις οποίες συμμετέχουν πολύ σημαντικά πρόσωπα, τα οποία καθορίζουν με τις αποφάσεις τους το μέλλον της Βαλκανικής.Πολλοί από εμάς ίσως να μην το έχουν αντιληφθεί, όμως στους δρόμους της Θεσσαλονίκης κυκλοφορούν μυστικοσύμβουλοι, εμπειρογνώμονες, ερευνητές αγοράς, ειδικοί μάνατζερ πολυεθνικών και κατάσκοποι κάθε εθνικότητας. Όλοι έχουν την ιδιότητα να «οσμίζονται το μέλλον» και με τις πληροφορίες που συλλέγουν είναι σε θέση να το σχεδιάζουν κιόλας!

Το μέλλον των Βαλκανίων παίζεται τώρα, και μαζί τους και το μέλλον της πόλης μας. Κατά τη γνώμη μου το ραντεβού της Θεσσαλονίκης με τον 21ο αιώνα θα έχει ως αποτέλεσμα την ανάδειξη μιας μοναδικής κοσμοπολίτικης μητρόπολης στο στερέωμα της νοτιοανατολικής Ευρώπης.Αρκεί βέβαια οι ίδιοι οι Θεσσαλονικείς ξεπεράσουν το στείρο τοπικισμό τους, απαλλαγούν από τη μίζερη και αδιέξοδη ελλαδοκεντρική αυτολαγνεία που χαρακτηρίζει την αθηναϊκή ελίτ, αποκτήσουν ένα όραμα, που δένει με το κοσμοπολίτικο παρελθόν της πόλης τους, και ανοιχτούν άφοβα προς το μέλλον. Η τύχη βοηθά τους τολμηρούς. Πόσο μάλιστα αν είναι Θεσσαλονικείς…

Περισσότερα στο βιβλίο ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, και στο κεφάλαιο «Θεσσαλονίκη: Η Μυστική Πρωτεύουσα των Βαλκανίων», των Γιώργου Στάμκου και της Μίλιτσας Κοσάνοβιτς.

ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Eξερευνώντας τα Μυστικά της Βαλκανικής Ενδοχώρας

Συγγραφείς:  ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΚΟΣ & ΜΙΛΙΤΣΑ ΚΟΣΑΝΟΒΙΤΣ

ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩ AMEΣΑ ΤΑ «ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ»;

 

Το βιβλίο (400 σελίδες) στοιχίζει 25 ευρώ (συμπεριλαμβανονμένου του κόστους των ταχυδρομικών μέσω ΕΛΤΑ ή Κούριερ).

Τηλεφωνείστε ΤΩΡΑ στο

2392.110215

ή στο 6945522050

ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS) με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Στοιχειωμένα Βαλκάνια”.

Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail:

stamkos@post.com

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ!

«Ένα φάντασμα στοιχειωνει τον Δυτικό Πολιτισμό.

Το Φάντασμα των Βαλκανίων»

Maria Todorova, Imagining the Balkans

Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΥΡΚΑΓΙΑ της Θεσσαλονίκης, Αύγουστος 1917

 

 1917: Η Θεσσαλονίκη δεν αρκεί να είναι μια σύγχρονη πόλη, πρέπει να πάψει να είναι ανατολίτισσα

Γράφει η Τέτη Σώλου 

Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας έγιναν μεγάλα έργα στη Θεσσαλονίκη: ανασχεδιασμός του κέντρου μετά την πυρκαγιά του 1890, καινούργιοι δρόμοι, νέες περιοχές, μεγάλα κτίρια, φωτισμός με αεριόφως και κατόπιν με ηλεκτρισμό, δίκτυο ύδρευσης, τραμ, νέες σιδηροδρομικές γραμμές, επέκταση του λιμανιού, τελωνείο.

Στις καινούργιες συνοικίες που διαμορφώθηκαν εκτός του ανατολικού τείχους δεν υπήρχε η έννοια του μαχαλά, δηλαδή της συσπείρωσης γύρω από μια εκκλησία, ένα τζαμί ή μια συναγωγή. Οι κάτοικοι δεν διαφοροποιούνταν ανάλογα με το θρήσκευμα, όπως στους μαχαλάδες της εντός των τειχών πόλης, αλλά ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση. Στην πανέμορφη συνοικία Χαμιδιέ, (στη συνοικία των Εξοχών ή στους Πύργους, όπως την αποκαλούσαν οι Έλληνες), έμεναν ευκατάστατοι χριστιανοί, εβραίοι και ντονμέδες.

Η Θεσσαλονίκη, λοιπόν, είχε γίνει μια σύγχρονη πόλη. Η πιο σύγχρονη πόλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Το 1912 που η Θεσσαλονίκη έγινε ελληνική, δεν ήταν αρκετό να είναι μια σύγχρονη πόλη. Έπρεπε να πάψει να είναι ανατολίτισσα πόλη και ν’ αρχίσει γρήγορα ανταποκρίνεται στα δυτικά πρότυπα.

Η κεντρική λεωφόρος της νέας συνοικίας Χαμιδιέ έξω από τα ανατολικά τείχη. Αριστερά διακρίνεται μουσουλμανικό νεκροταφείο στον χώρο του σημερινού πάρκου της ΧΑΝΘ.

Η πυρκαγιά του 1917

Η πυρκαγιά του 1917 ήρθε σαν να ήταν παραγγελία. Έκαψε το κέντρο, παλιά αλλά και σύγχρονα μεν οθωμανικά δε κτίρια, και εξαφάνισε την ανατολίτικη όψη της πόλης. Ο Βενιζέλος έτριβε τα χέρια του. Η «πυρίκαυστος» ήρθε κουτί στο άφραγκο δημοτικό συμβούλιο, που ήταν αποφασισμένο (ή αποφάσισε στην πορεία) να μην αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη. Η πυρκαγιά ήταν τόσο βολική, που θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει από εμπρησμό. Ποτέ δεν εκφράστηκε αυτή η άποψη, ποτέ δεν ήρθαν στο φως ενοχοποιητικά στοιχεία.

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 ξεκίνησε από ένα προσφυγικό φτωχόσπιτο της συνοικίας Μεβλανέ. Οι ανακρίσεις έδειξαν ότι ήταν το σπίτι στην οδό Ολυμπιάδος 3, στην πλατεία Χορχόρ (σήμερα πλατεία Μουσχουντή). Πετάχτηκε μια σπίθα από τη φωτιά του μαγειριού κι έπεσε στην διπλανή αποθήκη με το άχυρο. Πολύ συνηθισμένο για να νοιαστεί κανείς. Ένα φτωχόσπιτο λιγότερο, μια ακόμα οικογένεια στον δρόμο… Συνηθισμένα πράγματα. Λοιπόν, κανείς δεν νοιάστηκε.

Ήταν μεσημέρι Σαββάτου 5 Αυγούστου 1917. Η μέρα ήταν ζεστή και ο βαρδάρης που φύσαγε σαν τρελός έσπρωχνε τις φλόγες προς την πόλη. Οι κατασκευές και οι ξυλοδεσιές ήταν ξερές από το καυτό και άνυδρο καλοκαίρι. Τα σπίτια καίγονταν το ένα μετά το άλλο με εκπληκτική ταχύτητα. Σε λίγη ώρα το κακό μαινόταν εκτός ελέγχου.

Η διαδρομή του πύρινου ποταμού

5 Αυγούστου 1917: Η πυρκαγιά ακολούθησε δύο κατευθύνσεις. Κατέβηκε από την Ολυμπιάδος προς το Διοικητήριο μέσω της Αγίου Δημητρίου και προς την αγορά μέσω της Λέοντος Σοφού. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου παραδόθηκε στις φλόγες. Το Διοικητήριο σώθηκε χάρη στις προσπάθειες των υπαλλήλων του που το υπερασπίστηκαν. Ο βαρδάρης δυνάμωσε κι έσπρωξε τη φωτιά με ταχύτητα στο κέντρο της πόλης.

6 Αυγούστου 1917: Τα ξημερώματα ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση και τα δύο μέτωπα της πυρκαγιάς κατέστρεψαν όλο το εμπορικό κέντρο. Το μεσημέρι πέρασε γύρω από τον περίβολο του ναού της Αγίας Σοφίας χωρίς να τον πειράξει και συνέχισε ανατολικά μέχρι την οδό Εθνικής Αμύνης (πρώην Χαμιδιέ) όπου σταμάτησε. Το βράδυ σταμάτησε η εξάπλωσή της.

Ωστόσο η φωτιά δεν έσβησε παρά μέρες μετά, ενώ οι ανθρακιές στα χαλάσματα σιγόκαιγαν για βδομάδες.

Τεράστια καταστροφή

Καταστράφηκε μια έκταση πάνω από ενάμιση τετραγωνικό χιλιόμετρο ανάμεσα στους δρόμους Αγ. Δημητρίου, Αγ. Σοφίας, Εγνατία, Εθν. Αμύνης, λεωφ. Νίκης και βορειοδυτικά της Λ. Σοφού.
Κάηκαν 9.500 κτίρια, 16 Συναγωγές και η Αρχιραβινία, 12 τζαμιά, 3 χριστιανικοί ναοί (ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Νικόλαος ο Τρανός και η Αγία Θεοδώρα), κάηκαν βιβλιοθήκες (ανάμεσά τους το κτίριο του Γηροκομείου με το αρχείο του Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου), καφενεία, κινηματογράφοι, γραφεία, καταστήματα. Τεράστια καταστροφή!

Τα θύματα

Ανθρώπινα θύματα δεν έχουν αναφερθεί. Λες και δεν υπήρξαν. Όμως, η οσμή των ερειπίων τις επόμενες μέρες ήταν αποκαλυπτική.

Σε τριάντα δύο ώρες έμειναν άστεγοι και χωρίς μοίρα στον ήλιο 72.500 άνθρωποι. Οι 50.000 από αυτούς ήταν εβραίοι. Λόγω της αργίας του Σαββάτου, όλα τα εβραϊκά μαγαζιά ήταν κλειστά. Λίγοι εβραίοι πρόλαβαν να τρέξουν και να περισώσουν ό,τι μπορούσαν. (Τότε χτύπησε το πρώτο καμπανάκι κινδύνου για τους εβραίους. Αλλά ποιος μπορούσε να κοιτάξει τόσο μακριά στο χρόνο και να δει αυτά που θ’ ακολουθούσαν τα επόμενα είκοσι πέντε χρόνια;)

Οι άνθρωποι που έζησαν τις σκηνές της αλλοφροσύνης και της απόγνωσης μέσα στη φωτιά και στον καπνό, που άκουγαν τα τζάμια να σπάνε, τους τοίχους να γκρεμίζονται, τις στέγες να καταρρέουν, τις απελπισμένες κραυγές για βοήθεια, που έτρεχαν για να σωθούν από τις φλόγες, που έμπαιναν στη φωτιά για να σώσουν κάποιον δικό τους ή για να περισώσουν κάτι από την περιουσία τους, που έβλεπαν μέχρι και τα καΐκια στη θάλασσα να καίγονται, που για μέρες μετά έφτυναν μαύρο σάλιο κι απόμειναν χωρίς τίποτα, κι έζησαν σε σκηνές και καταυλισμούς προσφύγων σκορπισμένοι από δω κι από κει (στην Πολίχνη, στην Τριανδρία, στο γήπεδο του Ηρακλή, στα Διαβατά, στην Ευκαρπία), κρυώνοντας και πεινώντας, σημαδεύτηκαν για όλη τους τη ζωή. Κι έπρεπε να την ξαναρχίσουν απ’ το τίποτα σε μια πολιτεία που κερδοσκόπησε σε βάρος τους και ξαναγεννήθηκε από τις δικές τους στάχτες.

Τι έφταιξε;

Η αρχική αδιαφορία των συνηθισμένων από τις πυρκαγιές γειτόνων. Η βροχή που δεν έπεφτε. Ο βαρδάρης που φύσαγε δυνατά. Τα συμμαχικά στρατά και τα νοσοκομεία που κατανάλωναν όλο το νερό και δεν δέχτηκαν να διακόψουν την υδροδότησή τους. Η πυροσβεστική που δεν υπήρχε. Οι στενοί δρόμοι. Τα σκεπαστά. Τα δομικά υλικά. Τα συνωστισμένα σπίτια. Οι αποθήκες με λάδι, οινόπνευμα και βενζίνη. Οι κρυφές αποθήκες με μπαρούτι και δυναμίτη. Η μνημειώδης βλακεία των συμμάχων, που για να δημιουργήσουν αντιπυρικές ζώνες ανατίναζαν ολόκληρα τετράγωνα, τα οποία μετατρέπονταν σε νέες εστίες φωτιάς.

Αμέσως αρχίζει η κερδοσκοπία

Οι γάλλοι στρατιώτες αντί να βοηθήσουν, λεηλάτησαν. Έδιωχναν άρον άρον τους ανθρώπους από τα σπίτια τους, λέγοντάς τους ότι θα τα ανατινάξουν για να δημιουργήσουν αντιπυρική ζώνη, κι ύστερα έμπαιναν οι ίδιοι μέσα κι έπαιρναν ό,τι πολύτιμο έβρισκαν. Ο γάλλος στρατηγός Μορίς Σαράιγ διέταξε τον τουφεκισμό δύο στρατιωτών, που συνελήφθησαν να πουλούν κλεμμένα κοσμήματα. (Ο οποίος στρατηγός εμφανίστηκε στην περιοχή του Διοικητηρίου το απόγευμα της πρώτης μέρας και ξαναεμφανίστηκε, όταν η πυρκαγιά είχε πλέον κατασβεστεί).

Σε αντίθεση με τους γάλλους οι βρετανοί στρατιώτες βοήθησαν όσο μπορούσαν, μεταφέροντας με τα στρατιωτικά φορτηγά ανθρώπους και περιουσίες. Οι γάλλοι οδηγοί ξεδιάντροπα ζητούσαν φιλοδώρημα.

Τα «καμένα»

Ο ποιητής Γεώργιος Θ. Βαφόπουλος γράφει για την πυρκαγιά στο «Σελίδες Αυτοβιογραφίας» (εκδόσεις Παρατηρητής, 1988): Εκεί όπου άλλοτε απλώνονταν οι λαβύρινθοι των εβραϊκών συνοικιών, υπήρχαν τώρα μονάχα πέτρες και πυρωμένη στάχτη. Στην άλλη περιοχή, όπου υψώνονταν τα μεγάλα καταστήματα και τα ξενοδοχεία, τραγικά ερείπια θύμιζαν την παλιά τους δόξα. Κι όλα τούτα τα θλιβερά κατάλοιπα μιας πλούσιας μεγάλης πολιτείας, ήσαν τυλιγμένα σε βαριά σύννεφα καπνού. Στα βαθιά τους υπόγεια η χόβολη είχε συντηρηθεί για πολλούς μήνες μετά τη φωτιά. Και καθώς διαπιστώθηκε αργότερα, τόση ήταν η δύναμη τούτης της φωτιάς, ώστε όλα τα γυάλινα είδη είχαν λιώσει, και μέσα στα χαλάσματα των ζαχαροπλαστείων μπορούσε κανείς να διακρίνει τα βάζα με τις καραμέλες, πούχανε μεταβληθεί σε μια μάζα από καμένη ζάχαρη και γυαλί. Η τεράστια αυτή έκταση της συμφοράς πήρε το όνομα τα «καμένα».

Ευχαριστίες

Όλες οι φωτογραφίες του άρθρου προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Τεκμηρίων) εκτός από την έγχρωμη καρτ ποστάλ της συνοικίας Χαμιδιέ και την καρτ ποστάλ «Χορχορ Σου μετά την πυρκαγιά» που προέρχονται από το αρχείο του συλλέκτη Μάνου Μαλαμίδη και την πανοραμική φωτογραφία της κατεστραμμένης πόλης που προέρχεται από το λεύκωμα «Incendie de Salonique. 18-19 Aout 1917» της Αεροναυτικής Υπηρεσίας του γαλλικού στρατού. Βρίσκεται στο αρχείο Χ. Κ. Παπαστάθη και δημοσιεύτηκε στο The Great Fire of Thessaloniki (1917) των Χ. Κ. Παπαστάθη και Ε.Α. Χεκίμογλου, που εκδόθηκε από την E.N. Manos LTD.

Ευχαριστώ θερμά τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Τεκμηρίων), τον κ. Μάνο Μαλαμίδη και τον κ. Ε.Α. Χεκίμογλου για την καλοσύνη τους να μου παραχωρήσουν την άδεια χρήσης.

Η Τέτη Σώλου  είναι συγγραφέας.  Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε πιάνο στο Ελληνικό Ωδείο και νομικά στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Ασχολήθηκε όμως με αυτό που αγαπούσε περισσότερο: τη δημιουργία βιβλίων και την εικονογράφηση.

Πηγή: www.huffingtonpost.gr  04/08/2016

Η Θεσσαλονίκη στη σκιά της σβάστικας (1941-1944)

  Η Σαλονίκη στη Σκιά της Σβάστικας

 

 Γράφει ο Χάγκεν Φλάισερ

Στην κατάμεστη αίθουσα του Ινστιτούτου Γκαίτε πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 15 Μαρτίου -επέτειο της έναρξης του εκτοπισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς τα στρατόπεδα θανάτου του Άουσβιτς το 1943- η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εκδήλωση με θέμα “Βόρεια Ελλάδα, Ήπειρος και Θεσσαλία την εποχή του εθνικοσοσιαλισμού”. Η εκδήλωση, που οργάνωσαν το γενικό προξενείo της Γερμανίας, η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, η Πανελλήνια Οργάνωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1941-1944 και το Ινστιτούτο Γκαίτε Θεσσαλονίκης, έγινε στο πλαίσιο του εορτασμού για τα 125 χρόνια του γερμανικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη. Τους ομιλητές προλόγισαν και παρουσίασαν ο διευθυντής του Ινστιτούτου Γκαίτε Πέτερ Πάνες και ο γερμανός γενικός πρόξενος Βόλφγκανγκ Χέλσερ-Ομπερμάιερ.

Πρώτος εισηγητής ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χάγκεν Φλάισερ, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα “Η Σαλονίκη στη σκιά της σβάστικας” και ακολούθησε η εισήγηση “Ο Βόλος κάτω από την κατοχή του Άξονα” του δρος Νικόλαου Τζαφλέρη, εξωτερικού συνεργάτη του United States Holocaust Memorial Museum. Η ιστορικός Ρένα Μόλχο, που έλαβε στη συνέχεια τον λόγο, στην ομιλία της με τίτλο “Πώς εξιχνιάζεται ένα έγκλημα που έμεινε ατιμώρητο;” παρουσίασε το βιβλίο του Κρίστοφερ Σμινκ Γκουστάβους “Μνήμες Κατοχής ΙΙ. Ιταλοί και Γερμανοί στα Γιάννενα και η καταστροφή της Εβραϊκής Κοινότητας”, ενώ ακολούθως ο Παρασκευάς Σοφιδιώτης, πρόεδρος της Πανελλήνιας Οργάνωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1941-1944 – Παράρτημα Θεσσαλονίκης, μίλησε για τον “Ανθρώπινο παράγοντα σε εποχή πολέμου”. Τελευταίος ομιλητής της εκδήλωσης ήταν ο πρώην πρέσβης της Γερμανίας στην Ελλάδα Βόλφγκανγκ Σουλτχάις, ο οποίος ασχολήθηκε με το θέμα “Γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών και η διατήρηση της μνήμης”.

Μετά τις εισηγήσεις ακολούθησε συζήτηση και η προβολή του ντοκιμαντέρ “Ο Χάγκεν Φλάισερ και οι πόλεμοι της μνήμης”, που γύρισε ο σκηνοθέτης Ηλίας Γιαννακάκης για τη σειρά “Παρασκήνιο” της ΕΤ1. Ανάμεσα στο πολυπληθές κοινό της εκδήλωσης δεν έλειψαν και οι μάρτυρες του Ολοκαυτώματος, από τους ελάχιστους διασωθέντες θεσσαλονικιούς Εβραίους. Ευχαριστούμε τον καθηγητή Χάγκεν Φλάισερ και το Ινστιτούτο Γκαίτε για την παραχώρηση του κειμένου της εισήγησής του, το οποίο δημοσιεύουμε σε μετάφραση της Ανθής Βηδενμάιερ.

Η Σαλονίκη στη σκιά της σβάστικας

Xαίρομαι ιδιαίτερα που μετά από μιάμιση δεκαετία μιλώ ξανά εδώ στο Ινστιτούτο Goethe της Σαλονίκης. Την τελευταία φορά που βρέθηκα εδώ ήμουν στο πάνελ της 40ής επετείου του Ινστιτούτου τον Νοέμβριο του 1995. Εισηγητής ήταν τότε και ο κόμης Κουρτ Ποσαντόβσκι-Βένερ, ο οποίος τον Σεπτέμβριο του 1955 ανέλαβε και έφερε σε πέρας το έργο να δημιουργήσει από το μηδέν ένα δεύτερο Ινστιτούτο Goethe στην Ελλάδα. Μόλις την επόμενη χρονιά, το 1956, άρχισαν να επαναλειτουργούν το Γερμανικό Προξενείο και η Γερμανική Σχολή της Σαλονίκης έπειτα από διακοπή δώδεκα χρόνων, ενώ παράλληλα υπογράφηκε και η ελληνογερμανική πολιτιστική συμφωνία.

Καταθλιπτική είναι ωστόσο η αφορμή της σημερινής εκδήλωσης. Στις 15 Μαρτίου 1943, ακριβώς σαν σήμερα πριν από 68 χρόνια, ξεκίνησε η βίαιη εκτόπιση του εβραϊκού πληθυσμού της Σαλονίκης προς το στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς.

Βέβαια είναι ευχάριστο το γεγονός ότι η πρωτοβουλία για τη σημερινή επετειακή εκδήλωση προήλθε από τη γερμανική πλευρά -το Γενικό Προξενείο της Γερμανίας και το Ινστιτούτο Goethe- σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα και την Πανελλήνια Οργάνωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1941-1944. Αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία, δεδομένου του γεγονότος ότι τέτοιες συμπεριφορές δεν ήταν πάντα αυτονόητες. Ακόμη και στη δεκαετία του 1960 ένας γερμανός πρόξενος συμβούλευε τον προϊστάμενό του στη Βόννη: “…Η αδιάφορη στάση των Ελλήνων απέναντι στο εβραϊκό ζήτημα λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν από το Προξενείο κατά την κατανομή του γερμανικού πληροφοριακού υλικού για το εβραϊκό ζήτημα. Επιθυμητό θα ήταν επίσης οι γερμανικές ταινίες που αντιμετωπίζουν το εβραϊκό πρόβλημα κατά κύριο λόγο υπό το πρίσμα της διαφώτισης των νέων να μη διοχετεύονται πλέον ει δυνατόν στην ελληνική αγορά κινηματογράφου, καθώς δεν μπορεί να αναμένεται κάποια επιτυχία από την άποψη της αύξησης της εκτίμησης του γερμανικού ονόματος . Το σχόλιο αυτό δείχνει κυρίως μια αρνητική εικόνα για τον συντάκτη του. Θα επανέλθουμε σε αυτό αργότερα.

Η γερμανική αποικία της Μακεδονίας

Οι απαρχές της γερμανικής αποικίας της Μακεδονίας εντοπίζονται σχεδόν 150 χρόνια πριν. Δεν λαμβάνουμε υπόψη μας φαινόμενα όπως τη μετανάστευση των εβραίων Ασκεναζιτών από τη Βαυαρία στη Σαλονίκη τον 15ο αιώνα, οι οποίοι σύντομα χάθηκαν ανάμεσα στους σεφαραδίτες (σπανιόλους) Εβραίους, που σφράγισαν την εικόνα της πόλης μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία το 1492.

Με την κατασκευή των μακεδονικών σιδηροδρόμων, που επιτεύχθηκε με την καθοριστική γερμανο-αυστριακή συμμετοχή, άρχισαν να εισρέουν από τη δεκαετία του 1870 όλο και περισσότεροι μηχανικοί, έμποροι, εκπρόσωποι τύπου, καθώς και γεωργοί από τις γερμανόφωνες χώρες στα ακόμη τουρκικά βιλαέτια (διοικητικές περιφέρειες) στο Μοναστήρι και τη Σαλονίκη. Η αύξηση των υπηκόων του Ράιχ καθώς επίσης και οι εμπορικές σχέσεις οδήγησαν (1887) στην ίδρυση ενός Γερμανικού Επαγγελματικού Προξενείου στη Σαλονίκη.

Υπό τέτοιες ευνοϊκές συνθήκες εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 1888 η Γερμανική Σχολή Σαλονίκης. Οι αριθμοί των μαθητών είναι μεγαλύτεροι από τη δύναμη της γερμανόφωνης αποικίας, προέρχονται από όλες τις εθνικότητες της πολυεθνικής μακεδονικής μητρόπολης. Έτσι το 1911 μόνο το 25% των μαθητών έχουν μητρική γλώσσα τη γερμανική, το 16% την ελληνική, ενώ το 40% είναι Σεφαραδίτες. Με κριτήρια θρησκευτικού δόγματος το εβραϊκό ποσοστό είναι ακόμη μεγαλύτερο. Η καλή σχέση μεταξύ της γερμανικής αποικίας και των σεφαραδιτών Εβραίων ξεπερνά τη σύγχυση των Βαλκανικών Πολέμων και του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όπως μας δείχνει η φιλογερμανική στάση του αρχιραβίνου Ουζιέλ στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Πριν αναλάβουν την εξουσία οι Ναζί το ποσοστό των εβραίων μαθητών φτάνει έως και 25%.

Έπειτα όμως φαίνεται ότι εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν το ίδρυμα, παρότι ακόμη και τον Απρίλιο του 1933 η διεύθυνση τους διαβεβαιώνει ότι θα εξαιρεθούν από οποιαδήποτε διάκριση. Στο μεταξύ τα επόμενα χρόνια μερικές εκατοντάδες εβραίοι πρόσφυγες από το Ράιχ του Χίτλερ βρίσκουν καταφύγιο στην ευρύτερη περιφέρεια της Σαλονίκης.

“Γερμανική Ακαδημία” – Ινστιτούτο Γκαίτε

Παράλληλα με τα γερμανικά μαθήματα για ενηλίκους της σχολής, τα οποία συγκεντρώνουν αρκετούς μαθητές, ενεργοποιείται ένας άλλος θεσμός σε αυτόν τον τομέα: η “Γερμανική Ακαδημία”, ο πρόδρομος του Ινστιτούτου Goethe. Στα τέλη του 1933 επτά από τις παγκοσμίως δεκαεπτά ακαδημίες του εξωτερικού βρίσκονται σε ελληνικές πόλεις, μεταξύ αυτών και στη Σαλονίκη. Τα επόμενα χρόνια ο αριθμός αυτών που μαθαίνουν γερμανικά αυξάνεται. Η αύξηση αυτή, ωστόσο, συμπίπτει με την απότομη άνοδο της τάσης για εκμάθηση των αγγλικών, καθώς το 1936 οι Βρετανοί αποφασίζουν να αντιπαρατεθούν στη φασιστική Γερμανία σε επίπεδο πολιτιστικής πολιτικής.

Πράγματι στο πλαίσιο αυτού του ανταγωνισμού η μακεδονική μητρόπολη αποτελεί για κάθε αντίπαλο ένα κέντρο βάρους ισότιμο με αυτό της Αθήνας, για να μην πούμε μάλιστα ότι ο Βορράς έχει μεγαλύτερη βαρύτητα. Έτσι τον Μάιο του 1940 το υπουργείο Εξωτερικών εγκρίνει τη διανομή 352 βιβλίων για τα τμήματα εκμάθησης γλώσσας στην Ελλάδα: από αυτά, τα δύο τρίτα πηγαίνουν στα πέντε τμήματα στη Μακεδονία, ενώ στα 40 βιβλία για την Αθήνα αντιστοιχούν 150 για τη Σαλονίκη.

Από άποψη ψυχολογίας οι Γερμανοί στη Βόρεια Ελλάδα επωφελούνται από το γεγονός ότι το Ράιχ είναι ο μακράν καλύτερος αγοραστής του βασικού προϊόντος της περιοχής, του καπνού. Αυτό δίνει την ευκαιρία στην προπαγάνδα να συνδέσει τα οικονομικά συμφέροντα της περιοχής με τη σημασία της γερμανικής γλώσσας για το εμπόριο και την αλλαγή της Μακεδονίας. Λογικό είναι επομένως ο εκπρόσωπος της καπνοβιομηχανίας Reemtsma, Κρίγκερ, να αναλάβει και τον ρόλο του επικεφαλής αξιωματούχου της τοπικής ναζιστικής ομάδας στη Σαλονίκη.

Τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Ελλάδα

Τον Οκτώβριο του 1940 η ουδέτερη Ελλάδα οδηγείται στον πόλεμο. Αφού οι Έλληνες απέκρουσαν τα ιταλικά στρατεύματα πέρα από την αλβανική περιοχή, η Βέρμαχτ έσπευσε να βοηθήσει τον ηττημένο σύμμαχο του Άξονα. Στις 6 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Ελλάδα. Τρεις ημέρες αργότερα καταλαμβάνουν τη Σαλονίκη. Μετά την τελική ήττα της Ελλάδας, οι νικητές παραχωρούν το μεγαλύτερο μέρος της λείας στους αδημονούντες ιταλούς και βουλγάρους συμμάχους.

Η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη -όπως και η γιουγκοσλαβική Βόρεια Μακεδονία γύρω από τα Σκόπια- δεν τελούν μόνο υπό καθεστώς κατεχόμενης περιοχής, αλλά προσαρτώνται ντε φάκτο από το καθεστώς της Σόφιας. Η γερμανική ζώνη κατοχής, αντιθέτως, εξασφάλισε μόνο στρατηγικής και οικονομικής σημασίας θέσεις-κλειδιά, μεταξύ αυτών και τη Σαλονίκη, όπου ζούσαν τα δύο τρίτα των περισσότερων από 73.000 ελλήνων Εβραίων. Τα αντιεβραϊκά μέτρα στην περιοχή της γερμανικής εξουσίας αρχικά σπανίως ξεπερνούσαν τα όρια του “καψονιού” σε προσωπικό επίπεδο: εξαναγκασμός σε στρατωνισμό, εξευτελισμός, φυλάκιση, κατασχέσεις. Αμέσως μετά την κατάληψη της Σαλονίκης κλείνει η τελευταία σπανιόλικη εφημερίδα Messagero και ιδρύεται ένα “άρειο” ελληνογερμανικό βιβλιοπωλείο – αφού προς μεγάλη λύπη των ντόπιων ναζιστών μέχρι πρότινος το βιβλιοπωλείο Μόλχο αποτελούσε το μοναδικό σημείο πώλησης γερμανικού τύπου και λογοτεχνίας! Αυτή η σχετικά συγκρατημένη συμπεριφορά σε σύγκριση με άλλες χώρες που κατέχονταν μόνο από γερμανικά στρατεύματα οφείλεται και στο ότι το Βερολίνο θέλει οι δυνάμεις κατοχής να δράσουν συντονισμένα, ενώ οι Ιταλοί αρνούνται κάθε συνεργασία. Επιπλέον η επιτροπή Ρόζενμπεργκ δήλωνε: “Για τονμέσο Έλληνα μέχρι τώρα δεν υφίσταται εβραϊκό ζήτημα. Δεν βλέπει τον πολιτικό κίνδυνο του παγκόσμιου ιουδαϊσμού και πιστεύει πως λόγω της σχετικά περιορισμένης αριθμητικής δύναμης δεν κινδυνεύει από μια πολιτισμική και οικονομική χειραγώγηση από τους Εβραίους».

Οι Εβραίοι θύματα του γερμανικού φυλετικού μίσους

Για να το αλλάξουν αυτό, οι νέοι κυρίαρχοι προσπαθούν με το νέο δημοσιογραφικό φερέφωνο Νέα Ευρώπη να ενεργοποιήσουν αντισημιτικές τάσεις της προπολεμικής περιόδου και να τις ενισχύσουν – τάσεις που βασίζονται κυρίως στον οικονομικό ανταγωνισμό καθώς και στην έλλειψη εμπιστοσύνης εξαιτίας εθνικιστικών ή θρησκευτικών κινήτρων.

Στις 11 Ιουλίου 1942 γίνεται δημόσια απογραφή και εξέταση του ικανού προς εργασία αντρικού εβραϊκού πληθυσμού στην πλατεία Ελευθερίας. Χιλιάδες Εβραίοι εξαναγκάζονται στις δυσκολότερες καταναγκαστικές εργασίες, ενώ πολλοί καταρρέουν υπό τις σκληρές και άθλιες συνθήκες. Όσοι επιβιώνουν, μετά από παραπλανητικές διαπραγματεύσεις με τον επικεφαλής της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης Μαξ Μέρτεν, εξαγοράζουν την “ελευθερία” τους αντί ενός τεράστιου ποσού λύτρων. Η “ελευθερία” ωστόσο διαρκεί πολύ λίγο. Στις αρχές του 1943 ένα ειδικό απόσπασμα της υπηρεσίας ασφαλείας του Ράιχ (SD) από το Βερολίνο (υπό τον Βισλιτσένι και τον Μπρούνερ) ξεκινά τις προετοιμασίες για την εκτόπιση. Σε αυτή συμβάλλει και η έμπρακτη συμμετοχή της Βέρμαχτ με τον Μέρτεν ως σύνδεσμο – ένα όνομα το οποίο θα συναντήσουμε ξανά.

Η πρώτη μεταφορά προς το Άουσβιτς ξεκινά από τη Σαλονίκη την 15η Μαρτίου. Τον Αύγουστο η ελληνική Μακεδονία θεωρείται ήδη “καθαρή από Εβραίους”. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943, χάνει και η ιταλική ζώνη τον χαρακτήρα ασύλου που ίσχυε για τους εβραίους πρόσφυγες της περιοχής, και μετά από προκαταρκτικά μέτρα ξεκινά τον Μάρτιο του 1944 με διαδοχικές αιφνιδιαστικές εφόδους η “εξέταση” των κοινοτήτων στην υπόλοιπη ενδοχώρα και στα νησιά. Πολλοί, για παράδειγμα σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Κρήτης, βρίσκουν ξαφνικό θάνατο ήδη σε αυτό το στάδιο. Συνολικά εκτοπίζονται περίπου 60.000 Εβραίοι από την Ελλάδα, σχεδόν 2.000 επιβιώνουν. Άλλοι 2.000 καταφεύγουν στην Εγγύς Ανατολή, πάνω από 8.000 καταφέρνουν να κρυφτούν στη χώρα. Το 96% των Εβραίων της Σαλονίκης (το 83% ολόκληρης της χώρας) πέφτουν θύματα του γερμανικού φυλετικού μίσους.

“Είμαστε οι κυρίαρχοι της χώρας…”

Παράλληλα, όμως, υπάρχουν εξελίξεις και σε άλλους τομείς. Θα πρέπει να αναφερθεί ειδικότερα η αξιοσημείωτη ανάπτυξη της πολιτισμικής προπαγάνδας υπό συνθήκες κατοχής. Ενώ στη βουλγαροκρατούμενη Ανατολική Ελλάδα η Σόφια προσπαθεί να επιβάλει τον εκβουλγαρισμό των “νέων επαρχιών” με αυστηρά διατάγματα περί της γλώσσας και ωμή βία, στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία ισχύει το summum imperium, η “εκτελεστική εξουσία” του “Διοικητή Σαλονίκης-Αιγαίου”. Ο νέος διευθυντής της Γερμανικής Ακαδημίας στη Σαλονίκη και πολλών εξωτερικών παραρτημάτων, Δρ. Ότο Κιλμάιερ, συναντά μια πραγματικότητα που ξεπερνά ταπιο τολμηρά του όνειρα. Η προώθηση του γερμανικού πολιτισμού δεν κερδίζει μόνο μια μονοπωλιακή θέση απέναντι στις αντίπαλες μεγάλες δυνάμεις, αλλά μπορεί πλέον να παρουσιαστεί εντελώς διαφορετικά και απέναντι στους ντόπιους. Το ιδεολογικό στοιχείο στο μάθημα γίνεται πιο έντονο. Ο ναζιστικός τύπος ανήκει στον μόνιμο εξοπλισμό των βιβλιοθηκών σε όλα τα κέντρα εκμάθησης γερμανικών, ο Γκαίτε και οι άλλοι κλασικοί εξοβελίζονται από λογοτεχνικούς εκπροσώπους της “νέας Γερμανίας”.

Επιπλέον πολλές σχολές γλώσσας χρησιμοποιούν στο μάθημα το τελευταίο κύριο άρθρο του υπουργού Προπαγάνδας Γκέμπελς. Με το ίδιο σκεπτικό ο Κιλμάιερ απορρίπτει τις προτάσεις του αθηναίου συναδέλφου του για ισότιμη ελληνογερμανική πολιτισμική ανταλλαγή: “Οι εποχές έχουν αλλάξει. Δεν είμαστε πια οι ξένοι που γίνονται λίγο ή πολύ απρόθυμα ανεκτοί, αλλά οι κυρίαρχοι της χώρας» . Επομένως δεν χρειάζεται πια να “κανακεύει” κανείς τους “πεισματάρηδες και κυκλοθυμικούς” Έλληνες, αλλά μπορεί από τώρα να «εφαρμόσει άλλες μεθόδους».

Το νεκροταφείο των ηρώων

Γι’ αυτό τον λόγο ο Κιλμάιερ απαιτεί από τις στρατιωτικές αρχές ακόμη μεγαλύτερη υποστήριξη, όμως αυτές προς το παρόν έχουν άλλες προτεραιότητες, όπως την “εξασφάλιση στρατιωτικοοικονομικά ση μαντικών αγαθών» , δηλαδή τη λεηλασία της χώρας. Στον πολιτιστικό τομέα υπάγεται ωστόσο μια άλλη, εξειδικευμένη προτεραιότητα: το “νεκροταφείο των ηρώων” – με την υπόδειξη ότι υπό συνθήκες ειρήνης δεν μπορούσε να υπάρξει λύση. Ήδη από το 1933 και για πολλά χρόνια η ομοσπονδιακή ηγεσία του Εθνικού Συνδέσμου για τη Μέριμνα Πολεμικών Τάφων διαμαρτυρόταν ότι το γερμανικό νεκροταφείο που δημιουργήθηκε το 1924 στο Τσαϊτινλίκ (κοντά στη Σαλονίκη) είναι σε άθλια κατάσταση και σε αναξιοπρεπή (προλεταριακή – βρόμικη – εβραϊκή) γειτονιά. Αντ’ αυτού θα μπορούσε να κατασκευαστεί στον λόφο της Τούμπας ένα νέο νεκροταφείο, με ένα τιμητικό μνημείο κυρίαρχο στην εικόνα της πόλης, που θα γέμιζε με υπερηφάνεια τη Γερμανία, θα “προκαλούσε όμως δέος στον Έλληνα χάρη στο μέγεθος του γερμανικού πολιτισμού“ και “την αναγεννημένη δύναμη“ του γερμανικού Ράιχ. “Όπως τα κτίσματα της αρχαίας Ρώμης ακόμη και μετά από δύο χιλιετίες σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες μαρτυρούν το πολιτικό και πολιτισμικό μεγαλείο της Ρώμης, έτσι και τα μνημεία που η Γερμανία χτίζει για τους πεσόντες της […] πρέπει να μαρτυρούν τον πολιτισμό και τη δύναμη του γερμανικού Ράιχ“. Όταν οι αρχιτέκτονες του “χιλιετούς Ράιχ” δεν χρειάζεται πια να υπολογίσουν τις αντιδράσεις των Ελλήνων (1941), ο λόφος της Τούμπας για τους αυξημένους πλέον νεκρούς τους μοιάζει πολύ μικρός, πολύ χαμηλός, πολύ ασήμαντος. Αντ’ αυτού καταστρώνουν φιλόδοξα σχέδια για ένα νεκροταφείο ηρώων στον Όλυμπο.

“Ο οπορτουνισμός των Ελλήνων”

Χάρη στο διευρυνόμενο αντάρτικο αυτά τα τερατώδη οράματα τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν, αντιθέτως, όμως, εντυπωσιακή επιτυχία σημείωσαν οι φιλόδοξες πρωτοβουλίες της Γερμανικής Ακαδημίας. Όταν το 1941 στη Σαλονίκη αρχίζει το νέο σχολικό έτος, πολλοί υποψήφιοι απορρίπτονται, καθώς δεν επαρκούν οι δυνατότητες της Ακαδημίας.

Οι υποψήφιοι που γίνονται δεκτοί αυξάνονται στους 1.200 – σχεδόν διπλάσιοι από την προηγούμενη χρονιά. Το σχολικό έτος 1942-43 η ακαδημία διπλασιάζει ακόμη μια φορά τον αριθμό των μαθητών της στους 2.400, με συνεχώς αυξητική τάση. Έτσι η Σαλονίκη βρίσκεται σε μια κορυφαία θέση στην Ευρώπη, συγκρίσιμη μόνο με τα ινστιτούτα στο Παρίσι και τη Φλωρεντία. Ωστόσο ο Κιλμάιερ διαμαρτύρεται για την ανεπαρκή υλική υποστήριξη. Υπό τις δεδομένες συνθήκες οι γερμανοί καθηγητές συχνά αναγκάζονται “να γευτούν υγειονομικά μη ελέγξιμο φαγητό σε ένα εβραϊκό μαγειρείο“.

Παρά τη δύσκολη οικονομική κατάσταση, το 16% των εγγεγραμμένων μαθητών παρακολουθούν μαθήματα δωρεάν ή με μειωμένα δίδακτρα. Επίσης οι καλύτερες επιδόσεις επιβραβεύονται με δώρα και άλλες διακρίσεις – κάποιοι λίγοι λαμβάνουν υποτροφίες για το Μόναχο. Διοργανώνονται διαγωνισμοί για τη μετάφραση μικρών γερμανικών έργων, αλλά υπάρχει η ανησυχία μήπως κατά λάθος βραβευθούν εβραίοι προβοκάτορες που γνωρίζουν τη γερμανική γλώσσα.

Στις αναφορές του ο διευθυντής της ακαδημίας παραδέχεται ότι δεν τρέφει ψευδαισθήσεις για το γεγονός ότι πολλοί μαθητές του, ακόμη και ενήλικες, προσέρχονται στη σχολή με οπορτουνιστικά κίνητρα. Μια κάρτα μέλους της ακαδημίας βοηθά σε περίπτωση γερμανικής εφόδου… Ωστόσο ο Κιλμάιερ δηλώνει ότι θέλει να εκμεταλλευτεί αυτό τον “οπορτουνισμό των Ελλήνων” για δικούς του στόχους. Έτσι αποκτά παράλληλα και την πανεπιστημιακή έδρα Γερμανικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, η οποία ιδρύεται με απόφαση της κυβέρνησης των δωσίλογων τον Φεβρουάριο του 1943.

Από νωρίς ο Κιλμάιερ προέτρεπε να ακολουθηθεί το αγγλογαλλικό μοντέλο μονοπωλιακής πολιτιστικής προπαγάνδας. Καθώς μόνο “ένα έργο προγραμματισμένο, με σαφή στόχο […] και πλήρους σύλληψης“ θα εξασφάλιζε τις προϋποθέσεις ώστε “αφενός να παράσχει στον γερμανικό λαό πραγματική εκτίμηση και διαρκή επιρροή και αφετέρου σε μια μη συναισθηματική μεν αλλά εμφανή και στέρεα βάση να βοηθήσει τους Έλληνες προς μια πολιτισμική αυτοανανέωση“. Συγκεκριμένα το κέντρο βάρους της πολιτισμικής πολιτικής πρέπει να μετατοπιστεί στη Σαλονίκη, η οποία μετά τη νίκη του πολέμου κατέχει ως “γερμανικό λιμάνι“ μια στρατηγική θέση-κλειδί, ενώ αντιθέτως η Αθήνα θα παρέμενε στη σφαίρα της ιταλικής επιρροής.

Γεωστρατηγική θέση και εκπρόσωποι της “νέας τάξης πραγμάτων”

Σε αυτό το σημείο αξίζει μια παρέκβαση σχετικά με τις γεωστρατηγικές προθέσεις της ναζιστικής εξουσίας. Αφού τον Μάρτιο του 1941 ο Χίτλερ χρησιμοποίησε τη Σαλονίκη ως δόλωμα απέναντι στη γιουγκοσλαβική ηγεσία, θέλει τον Μάιο να κατακτήσει την Κεντρική Μακεδονία με δικές του δυνάμεις.

Το κατά πολύ μεγαλύτερο μέρος της γερμανικής ζώνης κατοχής αποτελεί η διοικητική περιφέρεια “Σαλονίκη-Αιγαίο”. Ενόψει της ανταγωνιστικής ιταλοβουλγαρικής απληστίας οι γερμανικές αρχές λαμβάνουν την εντολή να μη γίνει ανεκτή η εγκατάσταση “εκπροσώπων ξένων δυνάμεων“ στην περιοχή της Σαλονίκης, καθώς για το μέλλον της μακεδονικής μητρόπολης “δεν έχει ληφθεί ακόμη απόφαση προς καμία κατεύθυνση“. Στους επόμενους μήνες το στρατιωτικό ναυτικό σε υπόμνημά του προς τον Χίτλερ υπογραμμίζει τη σημασία της Σαλονίκης ως “ηπειρωτικό τερματικό σημείο της γραμμής στρατιωτικών δυνάμεων της Γερμανία “ς ή ως συνδετικό κρίκο με το “Φρούριο Κρήτη”, η οποία είτε σε συνθήκες πολέμου είτε ειρήνης πρέπει να παραμείνει στα γερμανικά χέρια. Ακόμη και αν λόγω πολιτικού σκεπτικού η ναζιστική ηγεσία αποφεύγει κάθε δέσμευση πριν από την “τελική νίκη”, πολλοί αξιωματούχοι υποστηρίζουν την άποψη ότι το μελλοντικό γερμανικό Ράιχ πρέπει να ελέγχει μακροπρόθεσμα αυτή τη σημαντική πύλη προς την Κεντρική Ευρώπη.

Οι εκπρόσωποι της “νέας τάξης πραγμάτων” στη Σαλονίκη ενσάρκωναν το συνολικό πρίσμα των πιθανών συμπεριφορών στο απολυταρχικό ναζιστικό καθεστώς: κυρίως οπορτουνιστική “λειτουργία” και καριερίστικη σκέψη καλυμμένη ως “εκπλήρωση καθηκόντων”, συχνά κατά τη διάρκεια του πολέμου κλιμακούμενη βιαιότητα, σπάνια η προσωπική άρνηση: να αρνηθούν να συμβάλλουν, να αρνηθούν να λειτουργήσουν ως γρανάζι ενός μηχανισμού καταστολής. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει ο διάσημος βυζαντινολόγος Φραντς Ντέλγκερ, ο οποίος ήδη πριν από τον πόλεμο είχε αναλάβει κομματικές αποστολές προπαγάνδας στην Ελλάδα και το 1941 ανταμείβεται γι’ αυτό. Ως επικεφαλής του “ειδικού σώματος Άθωνος” επαινεί δημόσια τις βελτιωμένες συνθήκες εργασίας” ως συνέπεια της γερμανικής νίκης. Επιτέλους μπορεί να διεξαγάγει τις έρευνές του στη Δημοκρατία των μοναχών χωρίς “τα καψόνια επί εποχής ειρήνης”. Μια δεκαετία αργότερα, στο 9ο Συνέδριο Βυζαντινολόγων το 1953 στη Σαλονίκη, του επιτίθενται γι’ αυτό τον λόγο πολλές ελληνικές εφημερίδες, για λίγο, μέχρι να υποχωρήσουν μπροστά στην πίεση που ασκεί η αθηναϊκή κυβέρνηση για λόγους εξωτερικής πολιτικής.

Φριτς Σούμπερτ, Κουρτ Βάλντχαϊμ, Γκέοργκ Έκερτ

Με μεγαλύτερη σαφήνεια αποκαλύπτονται τα περιθώρια συμπεριφορών συγκρίνοντας τρία μέλη των στρατιωτικών δυνάμεων, τα οποία βρίσκονται στην περιοχή της Σαλονίκης, και με διαφορετικούς τρόπους σχετίζονται με την καταστροφή του Χορτιάτη τον Σεπτέμβριο του 1944 και την κτηνώδη δολοφονία και των 146 κατοίκων του, στην πλειοψηφία τους γυναικόπαιδων.

1. Ο περιβόητος για τη δολοφονική βιαιότητά του λοχίας Φριτς Σούμπερτ, ως κύριος υπεύθυνος αυτής της σφαγής και πολλών άλλων, τον Οκτώβριο του 1947 καταδικάζεται σε θάνατο πάνω από 200 φορές και εκτελείται πίσω από τη φυλακή του Επταπυργίου.

2. Ο μετέπειτα γενικός γραμματέας του ΟΗΕ καθώς επίσης και αυστριακός πρόεδρος, υπολοχαγός Κουρτ Βάλντχαϊμ, τότε παρά το χαμηλό αξίωμά του υπεύθυνος στο γενικό επιτελείο για τις αναφορές σχετικά με την αντιστασιακή δράση και γι’
αυτό τον λόγο ένας από τους καλύτερα ενημερωμένους αξιωματούχους στα κατεχόμενα Βαλκάνια.

Συστηματικά αποσιωπά αυτή τη φάση της ζωής του μετά τον πόλεμο, ώστε να μην απειληθεί η εθνική και διεθνής καριέρα του. Μαζί με το δίχτυ των ψεμάτων του Βάλντχαϊμ κόβονται τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1980 και τα “διά βίου ψεύδη” της Αυστρίας, σύμφωνα με τα οποία η Αυστρία ήταν το πρώτο θύμα του Χίτλερ και γι’ αυτό δεν έφερε καμία ευθύνη για τα γερμανικά εγκλήματα.

Ως μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Ιστορικών που ερευνούσε τότε το πολεμικό παρελθόν του Βάλντχαϊμ, τον ρώτησα επίμονα τι γνώριζε για τον Χορτιάτη, καθώς ήταν το διπλανό γειτονικό χωριό από εκεί που ζούσε (η βάση του Βάλντχαϊμ ήταν στο Αρσακλί, το σημερινό Πανόραμα). Και όπως συμβαίνει συχνά, ο πρόεδρος απάντησε ότι πρώτη φορά ακούει για αυτό το περιστατικό.

3. Αρκετά πιο ευχάριστη είναι η περίπτωση του υφηγητή και ταγματάρχη Γκέοργκ Έκερτ, διευθυντή του ναυτικού-μετεωρολογικού σταθμού στη Σαλονίκη. Επανειλημμένως βοήθησε Έλληνες που βρίσκονταν σε κίνδυνο (εβραίους και χριστιανούς), ενώ επίσης σύστησε μια ομάδα αντικαθεστωτικών στη Βέρμαχτ και ήρθε σε επαφή με την ελληνική αντίσταση, κυρίως με το ΕΑΜ. Όταν οι κατακτητές στα τέλη Οκτωβρίου του 1944 εγκατέλειψαν τη Σαλονίκη, ο σοσιαλδημοκράτης Έκερτ παρέμεινε μαζί με κάποιους ομοϊδεάτες του στην πόλη. Τους επόμενους μήνες θα συνειδητοποιήσει προς μεγάλη έκπληξή του ότι πολλοί Έλληνες, ακόμη και μετά τις πικρές εμπειρίες της κατοχής, ξέρουν να ξεχωρίζουν ανάμεσα στους Γερμανούς και τους ναζιστές. Ιδιαίτερα τον εντυπωσιάζει η επίσκεψή του στο μαρτυρικό χωριό του Χορτιάτη, όπου ο κόσμος υποδέχεται τον ίδιο και άλλους γερμανούς λιποτάκτες με εγκαρδιότητα, όπως θα δηλώσει αργότερα στον Σούμαχερ, αρχηγό του Κόμματος των Σοσιαλδημοκρατών. Μετά τον πόλεμο ο Έκερτ ίδρυσε το Διεθνές Ινστιτούτο Σχολικού Βιβλίου στο Μπραουνσβάιγκ για τη συμφιλίωση των λαών.

Οι επιπτώσεις της «υπόθεσης Μέρτεν»

Τέλος, σε αυτό το πλαίσιο δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να αναφερθούμε ειδικότερα στους δολοφόνους-συνεργούς του Άιχμαν, Βισλιτσένι και Μπρούνερ, οι οποίοι είναι οι βασικοί υπεύθυνοι για την “τελική λύση” στη Σαλονίκη. Από ψυχολογική άποψη είναι πιο ενδιαφέρων ο ελαστικός δικηγόρος Δρ. Μαξ Μέρτεν, ο οποίος αντιμετώπισε τη γενοκτονία ως γραφειοκράτης χωρίς συναισθήματα και επιπλήξεις και στη Σαλονίκη προσωποποιεί τη συνυπευθυνότητα της Βέρμαχτ. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 η “υπόθεση Μέρτεν” -η δίκη, η καταδίκη, η απελευθέρωσή του μετά από έντονη πίεση της Βόννης, οι κατηγορίες του για υψηλά ιστάμενους έλληνες πολιτικούς- θα επιδεινώσει όχι μόνο τις ελληνογερμανικές σχέσεις αλλά και το κλίμα στο εσωτερικό της Ελλάδας με τον χειρότερο τροπο, και ταυτόχρονα για πρώτη φορά θα θέσει υπό αμφισβήτηση τη μέχρι τότε ισχύουσα θέση περί της σχεδόν απόλυτης αλληλεγγύης της χριστιανικής πλειοψηφίας του πληθυσμού με τους κυνηγημένους εβραίους συμπολίτες τους.

Αδιαμφισβήτητα θα ήταν αδύνατον να περάσουν στην παρανομία ή να διαφύγουν από τη Μεσόγειο οι 10.000 έλληνες Εβραίοι χωρίς την προσωπική συμβολή του χριστιανικού πληθυσμού. Αυτός ωστόσο ήταν περισσότερο πρόθυμος να ρισκάρει τη ζωή του στις περιπτώσεις των καλύτερα ενταγμένων ελληνόφωνων Ρωμανιωτών.

Η συχνά σημαντική διαφορά στα ποσοστά επιβίωσης δεν οφείλεται, όμως, μόνο στις τοπικές διαφορές όσον αφορά τη διάθεση για βοήθεια. Είναι πιο εύκολο να κρυφτεί κάνεις ανάμεσα στον πλειοψηφούντα πληθυσμό αν δεν υπάρχουν διαφορές στη γλώσσα και τις συνήθειες. Επιπλέον, το 1944 η διαφυγή από τη Θεσσαλία ή και από την ίδια την Αθήνα σε περιοχές ελεγχόμενες από τους αντάρτες (με ή χωρίς οικονομική ανταπόδοση) είχε σημαντικές πιθανότητες επιτυχίας. Στις αρχές του 1943 στη Σαλονίκη αυτό ήταν εφικτό μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως δείχνει και ο συσχετισμός των αριθμών: 50.000 Σεφαραδίτες και μερικές εκατοντάδες αντάρτες με κακό εξοπλισμό.

Η στάση της χριστιανικής πλειοψηφίας απέναντι στους έλληνες Εβραίους

Ωστόσο ειδικά στη Σαλονίκη εκείνοι που αντιμετώπιζαν την τύχη των Εβραίων με αδιαφορία ή ακόμη και με ικανοποίηση ήταν περισσότεροι από οπουδήποτε αλλού. Από την άλλη, αντισημίτες του μεσοπολέμου αποκαλύπτονταν επανειλημμένως ως σωτήρες Εβραίων, και ο τύπος των δωσίλογων απειλούσε με βαριές ποινές όλους όσοι λόγω “κακώς εννοούμενης φιλανθρωπίας” ή “έλλειψης πατριωτισμού” παρείχαν βοήθεια στον “προαιώνιο εχθρό Εβραίο”.

Η στάση της χριστιανικής πλειοψηφίας του πληθυσμού απέναντι στους έλληνες Εβραίους –στον πόλεμο αλλά και μετά- δέχτηκε συχνά σκληρή κριτική. Ενδεικτικά αναφέρουμε την υπερβολική ετυμηγορία της Χάνα Άρεντ (1964) ότι [ο χριστιανικός πληθυσμός] “στην καλύτερη περίπτωση συμπεριφέρθηκε αδιάφορα”. Η αναφερόμενη ως αποδεικτικό στοιχείο για τη θέση της “πρόωρη” απελευθέρωση του Μέρτεν επήλθε στην πραγματικότητα μετά από μόλις δυόμισι χρόνια φυλάκισης (είχε καταδικαστεί σε 25) ως απέλαση – έπειτα από μαζικές γερμανικές πιέσεις καθώς και υπό τον όρο ότι η συμμετοχή του στην εκτόπιση θα αποτελούσε αντικείμενο γερμανικής δίκης. Όμως στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας ούτε ο Μέρτεν ούτε οποιοσδήποτε άλλος Γερμανός καταδικάστηκε για εγκληματικές πράξεις που διέπραξε στην Ελλάδα. Αντιθέτως, οι έλληνες δωσίλογοι -όπως ο περιβόητος Παπαναούμ-, οι οποίοι επιδόθηκαν με μέγιστο ζήλο στο διωγμό των Εβραίων, απήλαυσαν ειρηνικά τα γεράματά τους στο γερμανικό άσυλο και με τη γερμανική υπηκοότητα.

«Δεν έγινε κατανοητό το μέγεθος του εγκλήματος»

Η στιγμή της ελευθερίας για την Ελλάδα ήρθε τον Οκτώβριο του 1944 με την αποχώρηση της Βέρμαχτ για στρατηγικούς λόγους. Ωστόσο για όλους τους Έλληνες ακολούθησε σύντομα η δίνη του Εμφυλίου Πολέμου, ενώ οι Εβραίοι που είχαν κρυφτεί στη χώρα ανησυχούσαν επιπλέον και για τους εκτοπισμένους συγγενείς τους. Πολλοί δεν αποδέχονταν την αδιανόητη πραγματικότητα, μέχρις ότου οι αφηγήσεις όσων επέστρεψαν από το Άουσβιτς επιβεβαίωσαν τους πιο φρικτούς φόβους τους. Το νέο ξεκίνημα ήταν δύσκολο. Οι γερμανοί κατακτητές -αφού αυτοεξυπηρετήθηκαν και αντάμειψαν και τους δωσίλογους- είχαν επιδεικτικά παραχωρήσει την “περιουσία των Εβραίων” στο ελληνικό κράτος. Δύο βδομάδες μετά την απελευθέρωση η Ελλάδα ήταν η πρώτη πρώην κατεχόμενη χώρα που αποφάσισε την επιστροφή των περιουσιών. Ωστόσο όσοι επέστρεψαν δεν βρήκαν μόνο τους “μεσεγγυούχους” που είχε τοποθετήσει το καθεστώς κατοχής στα λεηλατημένα σπίτια τους.

Χιλιάδες άστεγοι είχαν επίσης καταλάβει -με άδεια ή χωρίς- τα “αδέσποτα” ακίνητα. Η προστασία των αστέγων για πολιτικούς λόγους καθώς επίσης και η κλιμακούμενη κατάσταση του Εμφυλίου Πολέμου συνέβαλαν ώστε ο βελτιωμένος νόμος αποκατάστασης που κατατέθηκε τον Ιανουάριο του 1946 να κυρωθεί μόλις το 1949, μετά από αυξανόμενη πίεση από το Παγκόσμιο Εβραϊκό Κογκρέσο και την πρεσβεία των ΗΠΑ.

Όμως τα υλικά αγαθά ούτως ή άλλως δεν αποτελούσαν την πρώτη προτεραιότητα. Όσοι επιβίωσαν δεν θέλουν και δεν μπορούν «να ζουν με τους πεθαμένους» και «να χάσουν τον εαυτό τους». Αναζητούν νέες προοπτικές και σχέσεις. Η έκρηξη γάμων και γεννήσεων ήταν, σύμφωνα με τους επιβιώσαντες, “ο τρόπος μας να νικήσουμε τον ναζισμό”. Πολλοί μετανάστευσαν. Η πλούσια εβραϊκή συμβολή στην ιστορία της Σαλονίκης εξαφανίστηκε από τη συλλογική μνήμη, καθώς έμοιαζε σαν όσοι επιβίωσαν να μη θέλουν να τραβήξουν την προσοχή στην ξεχωριστή δική τους ύπαρξη. Η πρόσφατα αποθανούσα Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο περιέγραψε με τον καλύτερο τρόπο τη σιωπή αφενός και την έλλειψη κατανόησης αφετέρου για το ασύλληπτο αυτό έγκλημα της χιλιετίας: “Μαρτυρίες υπήρχαν, όμως δεν έγινε κατανοητό το μέγεθος του εγκλήματος και η ιδιαιτερότητά του, ενώ οι φρικαλεότητες δημιουργούσαν ‘δυσκολίες ακρόασης’. Η απουσία ενός ανάλογου ιστορικού παραδείγματος δεν επέτρεπε να γίνουν κατανοητές και ερμηνεύσιμες πολλές πλευρές της «ακραίας εμπειρίας».

Προσωπικές μαρτυρίες και υποχωρητικότητα του κράτους

Έτσι η πλειοψηφία όσων επέζησαν κατέφυγε ενόψει της πραγματικής ή υποτιθέμενης έλλειψης κατανόησης από το κοινωνικό περιβάλλον σε μια εσωτερική μετανάστευση. Σε αυτή προστέθηκε η αρχική συστολή να επικρίνει την εσφαλμένη συμπεριφορά χριστιανών συμπολιτών, και με αυτό τον τρόπο να διακινδυνεύσει τη δική της, δεύτερη ταυτότητα και το γεγονός ότι “ανήκε” στο ελληνικό κράτος. Μόλις τη δεκαετία του 1980 η παγκόσμια θεματοποίηση του Ολοκαυτώματος ενθάρρυνε τους πρώτους “πρωτοπόρους” να δημοσιοποιήσουν τις αυτοβιογραφικές μαρτυρίες τους.

Αυτή η καθυστέρηση ωστόσο οφείλεται μόνο εν μέρει ειδικά στο Ολοκαύτωμα, καθώς σημαντικό ρόλο έπαιξαν επίσης ελληνικοί λόγοι, ενώ η χώρα είχε και έχει προβλήματα με την ιστορικοκοινωνική επεξεργασία της αιματηρής δεκαετίας του 1940. Με τους οιωνούς του Ψυχρού Πολέμου το δυτικογερμανικό μερικό κράτος επωφελήθηκε επίσης όχι μόνο από την παραδοσιακή γερμανική θέση ως της σημαντικότερης αγοράς για τις ελληνικές εξαγωγές, αλλά και από το γεγονός ότι ως “κράτος μετώπου” βρίσκεται στο ίδιο ιδεολογικό στρατόπεδο με τους νικητές του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου.

Χαρακτηριστική σε αυτό το πλαίσιο είναι η αυξανόμενη υποχωρητικότητα της επίσημης Ελλάδας, η οποία μετά τη σύσταση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας απέφυγε τις μη διπλωματικές δηλώσεις σχετικά με το πολεμικό παρελθόν και προτίμησε να επικαλεστεί τη νέα ένοπλη αδελφότητα ενάντια στον παγκόσμιο κομουνισμό. Οι συνέπειες δεν έχουν ξεπεραστεί μέχρι σήμερα. Ωστόσο εκδηλώσεις σαν τη σημερινή αποτελούν ένα σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.

People hald a banner as they approach, on Saturday, March 16, 2013, the Thessaloniki’s Eleftherias (Freedom) Square, Greece, where the first batch of Jews were rounded up by the occupying German forces on March 15, 1943. Jewish residents in this northern Greek city have gathered to commemorate the 70th anniversary from the first roundup and deportation of Jews to Nazi extermination camps in World War II. By August 1943, 46,091 Jews had been deported to Auschwitz-Birkenau. Of those, 1,950 survived. (AP Photo/Nikolas Giakoumidis)

Λίγα λόγια για την ορολογία

Η πρωτοφανής διάσταση της με γερμανική ακρίβεια οργανωμένης γενοκτονίας φαίνεται στα ελλείμματα της κατά τα άλλα πλούσιας ελληνικής γλώσσας. Έτσι ο όρος Deportation -η εκτόπιση στα στρατόπεδα εξόντωσης- μεταφράζεται ανεπαρκώς ως “απέλαση” ή “εκτοπισμός”, όροι οι οποίοι αφήνουν στους πληγέντες περιθώρια αοριστίας σχετικά με τον τελικό προορισμό. Οι υποψήφιοι νεκροί που μεταφέρονταν σε βαγόνια για μεταφορά ζώων δεν ήταν ούτε “απελαθέντες” ούτε “αιχμάλωτοι” ούτε “όμηροι”, όπως ονομάζονται στα ελληνικά, καθώς σε αυτή την περίπτωση θα είχαν τουλάχιστον διατηρήσει την ανθρώπινη αξιοπρέπειά τους και κάποια στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

 Ανθή Βηδενμάιερ. Αναδημοσίευση από την εφημερίδα Μακεδονία της 20.03.2011

Θεσσαλονίκη: Εθνολαϊκισμός και Εγκληματικές Οργανώσεις

Θεσσαλονίκη

Εθνολαϊκισμός και Εγκληματικές Οργανώσεις

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com)

«Η Θεσσαλονίκη είχε την τύχη ή την ατυχία να είναι το δεύτερο μεγάλο αστικό κέντρο και συνήθως οι ζυμώσεις, οι συνωμοσίες, οι συγκρούσεις γίνονται στα δεύτερα κέντρα».
Aπόστολος Παπαγιαννόπουλος, αρχιτέκτονας-συγγραφέας

 

Έκπληξη προκάλεσε σε πολλούς η αποκάλυψη πως όλα τα προηγούμενα χρόνια η Θεσσαλονίκη υπήρξε «φυτώριο» και χώρος δράσης εγκληματικών οργανώσεων τύπου «Καμόρα» με αντικείμενο την τοκογλυφία και την προστασία. Κι όμως δεν θα ‘πρεπε ν’ αποτελεί έκπληξη διότι η Θεσσαλονίκη υπήρξε διαχρονικά μια πόλη με μεγάλο και ομιχλώδες «underground», που αποτελούνταν από αναρχικές, τρομοκρατικές και εθνικιστικές ομάδες, κι από εγκληματικές, φασιστικές, παραθρησκευτικές και παρακρατικές οργανώσεις, που δρούσαν μεν στο περιθώριο αλλά ήταν πάντα διαπλεκόμενες με την τοπική εξουσία, και την πολιτική σκηνή της πόλης…

Η Θεσσαλονίκη, καθώς περνά σε μια νέα φάση ιστορικής εξέλιξης, πιστεύω πως μπορεί πλέον να δει το παρελθόν της με άλλο βλέμμα. To 2012 συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τότε που η ασιατική ομίχλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποσύρθηκε απ’ το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι των Βαλκανίων. Η πόλη συμπληρώνει έναν αιώνα απελευθέρωσης και ενσωμάτωσης στην Ελλάδα και ταυτόχρονα έναν αιώνα κοσμογονικών εθνολογικών ανακατατάξεων, απομόνωσης, περιφρόνησης και εξάρτησης από το Κέντρο, αλλά και εναλλακτικής δημιουργίας.

Εθνολαϊκισμός και τοπικισμός

Είναι αξιοπερίεργο το πως η Θεσσαλονίκη, γνωστή σε παλιότερες εποχές για τον κοσμοπολιτισμό και την ανεκτικότητα της, κατάντησε στη σύγχρονη ελληνική ιστορία να είναι η πόλη των πολιτικών δολοφονιών (π.χ. δολοφονία Λαμπράκη), του φανατισμού, της μισαλλοδοξίας και των ακροτητών. Αυτή η πόλη, αλλοτινό υπόδειγμα αρμονικής συμβίωσης διαφορετικών πολιτισμών και εθνοτήτων –ένα πραγματικό «βαλκανικό melting pot»– κατέληξε στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα χώρος όπου ενδημούσαν παραθρησκευτικές οργανώσεις, και υπερεθνικιστικές ομάδες, που επιδίδονται με την πρώτη ευκαιρία σε φασαριόζικες ακρότητες.

Για τα αθηνοκεντρικά ΜΜΕ, που φημίζονται για την τάση τους προς τα στερεότυπα και τις υπεραπλουστεύσεις, η Θεσσαλονίκη ήταν επί χρόνια η «πόλη του Ψωμιάδη», ο οποίος εκλέχθηκε δύο φορές Νομάρχης (και κατόπιν περιφερειάρχης) ποντάροντας στα φοβικά και τοπικιστικά συναισθήματα μιας σημαντικής μερίδας απογοητευμένων Θεσσαλονικέων –κυρίως απώτερης προσφυγικής καταγωγής (το περίεργο πάντως είναι πως σε όλες τις χώρες του κόσμου μετά από δύο 2-3 γενιές δεν υπάρχουν πλέον «πρόσφυγες», διότι ενσωματώνονται και γίνονται όλοι πλέον «ντόπιοι»)– καθώς και σε μια κοντόφθαλμη και καιροσκοπική κόντρα με το «αθηνοκεντρικό κατεστημένο».

Είναι γεγονός πάντως πως η Θεσσαλονίκη εκλύει ευκολότερα τα πάθη ή απλώς, επειδή δεν είναι το κέντρο αποφάσεων της Ελλάδας, λειτουργεί ως ακίνδυνη «βαλβίδα» εκτόνωσης υποβόσκουσων εντάσεων και συναισθηματικών εκρήξεων διάφορων περιθωριακών ομάδων, που υπάρχουν ασφαλώς και στην Αθήνα.

Η σημερινή ελίτ της Θεσσαλονίκης, αν και βασίστηκε πάνω σ’ ένα κοσμοπολίτικο ιστορικό υπόβαθρο, εντούτοις ανδρώθηκε μέσα από την αντιπαλότητα της με την ελίτ της Αθήνας. Αυτόνομη εξαρχής χρειάστηκε ωστόσο να δώσει σε δύσκολες εποχές σκληρό αγώνα για να διατηρήσει την αυτονομία της. Παρά τις όποιες κατά καιρούς αντιπαραθέσεις η ελίτ της Θεσσαλονίκης υπήρξε μια «δεξαμενή», πρόθυμη πάντα να τροφοδοτήσει με νέο «αίμα» και νέες ιδέες την ελίτ της Αθήνας. Έδωσε πολλούς μεγάλης εμβέλειας πολιτικούς (ανάμεσα τους και η «δυναστεία Καραμανλή»), καλλιτέχνες κι επιχειρηματίες, αρκετοί εκ των οποίων αφομοιώθηκαν από το αθηναϊκό κατεστημένο και κάποιοι από αυτούς έγιναν μάλιστα και φανατικοί υποστηρικτές του «αθηναϊκού κράτους»!

Η «Ειδική Περίπτωση» της Θεσσαλονίκης

Η πληθυσμιακή και οικονομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα εισέπραξε, όπως ήταν αναμενόμενο, τις συνέπειες των πολιτικών λαθών του Κέντρου και του γεωπολιτικού κατακερματισμού που επακολούθησε. Όπως επισήμανε και ο Γιώργος Πρεβελάκης, καθηγητής της Γεωπολιτικής στη Σορβόννη: «Η συμπεριφορά του αθηναϊκού πολιτικού κατεστημένου έναντι της Θεσσαλονίκης μετά το 1922, δίνει μια ιδέα του τραύματος που προκάλεσε η Μικρασιατική Καταστροφή και του αισθήματος της αβεβαιότητας που κυριάρχησε τότε στην Ελλάδα».
Ήδη από το 1912 η Θεσσαλονίκη αντιμετωπίστηκε από την Αθήνα ως «ειδική περίπτωση». Η εθνική ανομοιογένεια του πληθυσμού της (κυρίως η μεγάλη παρουσία του εβραϊκού στοιχείου) και η αρχική αδυναμία της ελληνικής κοινότητας στην πόλη, συνδυασμένες με τη δράση των συνδικάτων, έκαναν ευπρόσδεκτους από την κρατική εξουσία τους παρακρατικούς μηχανισμούς «εθνικοφρόνων», που έδερναν Εβραίους και κομμουνιστές. Τη μετεμφυλιακή περίοδο και τη δεκαετία του 1960 η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε προνομιακό χώρο δράσης παρακρατικών, ακροδεξιών και φασιστικών στοιχείων, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη.

Το «Σκοτεινό Τρίγωνο» του Θερμαϊκού

Οι τεκτονικές αλλαγές της διετίας 1989-1991 άλλαξαν ριζικά το γεωπολιτικό τοπίο στα Βαλκάνια, καταρρίπτοντας γεωπολιτικές βεβαιότητες δεκαετιών, με την εξαφάνιση του λεγόμενου «κομμουνιστικού μπλοκ» και την ανάδυση του θαμμένου εθνικισμού. Κι ενώ θα περίμενε κανείς η Θεσσαλονίκη να απαλλαγεί από την κλειστοφοβική της ατμόσφαιρα και να ανοιχτεί τολμηρά στη βαλκανική ενδοχώρα, συνέβη ακριβώς το αντίθετο.

Οι εθνικιστικοί πόλεμοι στην πρώην Γιουγκοσλαβία και η διαμάχη με το νεότευκτο γειτονικό κράτος των Σκοπίων για την αποκλειστικότητα της χρήσης του ονόματοςΜακεδονία, δημιούργησαν ένα πρόσφορο έδαφος καλλιέργειας ανασφαλειών, φοβιών και εθνικιστικών αντανακλαστικών, που έδωσε στην εθνολαϊκιστική κλίκα της πόλης μας μια δεύτερη ευκαιρία για να επαναεπιβεβαιώσει την ηγεμονία της. Εμφανίστηκε έτσι μια νέα γενιά «Μακεδονομάχων», εθνολαϊκιστών πολιτικών και «εθνάρχων» ιερωμένων, που επιχείρησαν και τα κατάφεραν να χειραγωγήσουν το λαό της Θεσσαλονίκης δημιουργώντας την εντύπωση πως βρισκόμασταν στην εποχή των Βαλκανικών Πολέμων.

Αυτή η ανίερη συμμαχία εθνικιστών, Δεξιών πολιτικών και πολέμαρχων ιερωμένων έφτασε στο αποκορύφωμα της μέσα από το «σκοτεινό τρίγωνο» Παπαθεμελής-Ψωμιάδης-Άνθιμος, που προσπάθησε και σε μεγάλο βαθμό κατάφερε να συντηρεί αυτή την αφύσικη κλειστοφοβική ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης. Βέβαια ο ανομολόγητος εχθρός αυτού του «σκοτεινού τριγώνου» δεν ήταν οι εθνικιστές των Σκοπίων ή η νεοοθωμανική Τουρκία αλλά ο ίδιος ο λαός της Θεσσαλονίκης (!) τον οποίο ήθελαν να υποτάξουν και να εμποδίσουν την ανάδυση του μέσα στο νέο ευρωπαϊκό δημοκρατικό σύμπαν.

Ο εχθρός ήμασταν όλοι εμείς οι Θεσσαλονικείς, ειδικά όσοι είχαν δημοκρατικές ευαισθησίες και σκεφτόντουσανελεύθερα, πέρα από ασπρόμαυρα εθνικιστικά στερεότυπα. Εχθρός τους ήταν η ίδια η πόλη της Θεσσαλονίκης, την οποία ουσιαστικά μισούσαν, και γι’ αυτό επιθυμούσαν να την καταστήσουν κεφαλοχώρι του ελληνικού βορρά και όχι την κοσμοπολίτικη βαλκανική μητρόπολη της ιστορίας της. Χωρίς υπερβολή αυτές οι σκοτεινές δυνάμεις έκαναν ότι μπορούσαν από το χέρι τους για να κόψουν τα φτερά της Θεσσαλονίκης, να συντρίψουν το κοσμοπολίτικο πνεύμα της και να καταστείλουν τις ελεύθερες και δημιουργικές της δυνάμεις. Αλλά, ευτυχώς, δεν τα κατάφεραν. Κάτω από το πολικό ψύχος που εξέπεμπαν όλα αυτά τα χρόνια υπήρχε μια άσβεστη φλόγα, η φλόγα της εναλλακτικής Θεσσαλονίκης, που αντιστέκονταν δημιουργικά στην επέλαση του εθνολαϊκισμού και του νεοσυντηρητισμού και οραματίζονταν μια Θεσσαλονίκη μητρόπολη, ανοικτή και κοσμοπολίτικη, ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, αντάξιου του μακραίωνου παρελθόντος του.

Κοσμοπολίτικος αέρας

Συνοψίζοντας αυτό το κοσμοπολίτικο Σαλονικιώτικο πνεύμα ο υπερκομματικός Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Γιάννης Μπουτάρης –που αποτελεί ασφαλώς «κόκκινο πανί» για τους ντόπιους συντηρητικούς,  εθνολαϊκιστές και ειδικά για το περιβόητο «σκοτεινό τρίγωνο»–, είχε πει χαρακτηριστικά: «Να ανοίξουμε τα σεντούκια της πόλης που έκλεισε και σφράγισε το φοβικό, εθνικιστικό και οπισθοδρομικό σύνδρομο που κατείχε την πόλη για πολλά χρόνια μετά τον πόλεμο και μας έκανε έτσι να ξεχάσουμε πολλά από τα γεγονότα που σφράγισαν τη ζωή της Θεσσαλονίκης όλους τους αιώνες της ιστορίας της».

Είναι προφανές πως αν η Θεσσαλονίκη δεν αποτινάξει από πάνω της το φάντασμα του εθνολαϊκισμού που την στοιχειώνει δεν θα μπορέσει να αδράξει τις ευκαιρίες και να διαδραματίσει τον ιστορικό της ρόλο ως πολιτισμικής και γεωοικονομικής μητρόπολης των Βαλκανίων. Αντίθετα μπορεί να γίνει «θερμοκήπιο» εγκληματικών και παρακρατικών οργανώσεων, σκοτεινών συνωμοτικών ομάδων, που θα δρουν σ’ ένα περιβάλλον αυξανόμενης ανεργίας, φτώχειας και συνωμοσιοπαράνοιας. Είναι καιρός πάντως η Θεσσαλονίκη, μια πόλη με ιδιαίτερη ταυτότητα και ελκυστική ατμόσφαιρα, να σταματήσει να ζει μέσα από τις ψευδαισθήσεις της και τις σκοτεινές της ιστορίες και να ανοιχθεί άφοβα στην ενδοχώρα των Βαλκανίων και στο μέλλον.

Ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com) είναι συγγραφέας, δημοσιογράφος και δημιουργός του εναλλακτικού περιοδικούZενίθ (www.zenithmag.wordpress.com)

Ιδού η Αρχαία Θεσσαλονίκη!

Έτσι ήταν το κέντρο της Θεσσαλονίκης κατά την αρχαιότητα!

Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα: Πώς ήταν η Καμάρα, η Ροτόντα, το Ανάκτορο και ο Ιππόδρομος τον 4ο-7ο αι. μ.Χ.

Το γνωρίζατε ότι η Καμάρα (Αψίδα του Γαλερίου) είχε οκτώ συνολικά πεσσούς, ότι η Ροτόνταήταν ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, και ότι τον 4ο-6ο αιώνα μ.Χ. λειτουργούσεΙππόδρομος που ξεκινούσε από το ύψος της Εγνατίας και έφθανε έως τη θάλασσα;

Τα παραπάνω κτίσματα, και πλήθος άλλων όπως το Ανάκτορο, το Οκτάγωνο, η Βασιλική και η Αψιδωτή Αίθουσα αποτελούσαν μέρος του μεγαλειώδους Γαλεριανού Συγκροτήματος, του «παλατιού» του τετράρχη Γαλερίου (260-311 μΧ), ο οποίος είχε ως «έδρα» του τηΘεσσαλονίκη, μεταμορφώνοντάς την σε μια από τις σημαντικότερες αυτοκρατορικές πόλεις της ύστερης ρωμαϊκής εποχής.

Το ανεξίθρησκο περιβάλλον της ευημερούσας ελληνιστικής και ρωμαϊκής «ελεύθερης πόλης» της Θεσσαλονίκης υπήρξε το σημείο συνάντησης διαφορετικών θρησκειών: στη λατρεία του Δωδεκάθεου, των Καβείρων, των αιγυπτιακής προέλευσης θεοτήτων (Σέραπις και Ίσις) και του Γιάχβε των Εβραίων, προστέθηκε το 52 μ.Χ. και ο χριστιανισμός, μια ανερχόμενη θρησκεία της Ανατολής.

Η επεισοδιακή άφιξη του Αποστόλου Παύλου στη Θεσσαλονίκη και η ίδρυση της «Χρυσής Πύλης», της δεύτερης χριστιανικής εκκλησίας στον ευρωπαϊκό χώρο, σηματοδοτεί την έναρξη μια νέας εποχής για την πόλη, όπου ο χριστιανισμός θα κερδίζει σταδιακά έδαφος σε βάρος των παραδοσιακών εθνικών θρησκειών. Λατρεύοντας, αρχικά, τη νέα τους θρησκεία στις περίφημες πολυδαίδαλες κατακόμβες της πόλης, οι πρώτοι Θεσσαλονικείς χριστιανοί υπέστησαν τους διωγμούς της Ρωμαϊκής διοίκησης, την περίοδο μάλιστα που η Θεσσαλονίκη γνώρισε τη μεγαλύτερη της ακμή, όπως φαίνεται από τα μεγαλοπρεπή αρχιτεκτονικά απομεινάρια (Ροτόντα, ανάκτορα του Γαλέριου, Καμάρα, Αρχαία Αγορά, κ.α.).

Αν και δεν υπήρξε ποτέ αυτοκρατορική πρωτεύουσα η «Νύφη του Θερμαϊκού» χρησίμευσε δυο φορές ως προσωρινή έδρα δυο Ρωμαίων Αυτοκρατόρων: του Γαλέριου και του Θεοδόσιου. Ήταν μια εποχή που οι Χριστιανοί κάτοικοι της πόλης υπέφεραν τα πάνδεινα. Αυτή ήταν και η περίπτωση του νεαρού Δημήτριου, γόνου αριστοκρατικής οικογένειας, που θανατώθηκε μαρτυρικά στα ρωμαϊκά λουτρά σε ηλικία μόλις 23 ετών (26 Οκτωβρίου 303). Από τότε η Θεσσαλονίκη έγινε κέντρο της λατρείας του «μυροβλήτη» Άγιου Δημήτριου, που θεωρήθηκε πολιούχος και προστάτης της πόλης. H επικράτηση του Χριστιανισμού και η μεταφορά της Αυτοκρατορικής πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μ.Χ.) κατέστησαν αυτομάτως τη Θεσσαλονίκη «συμβασιλεύουσα» και κέντρο της χριστιανοσύνης για περισσότερο από 12 αιώνες.

Το 390 μ.Χ. οι Θεσσαλονικείς ξεσηκώθηκαν κατά της Γοτθικής φρουράς, που υπό την αρχηγία του Βουτέριχου είχε εγκαταστήσει ο Θεοδόσιος στην πόλη. Η πράξη αυτή προκάλεσε την οργή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, που διέταξε την εν ψυχρώ σφαγή 7.000(!) Θεσσαλονικέων μέσα στον Ιππόδρομο της πόλης, γεγονός για το οποίο ο Θεοδόσιος αναθεματίστηκε από τον Πατριάρχη. Ως πράξη εξιλέωσης και αφού βαπτίστηκε και ο ίδιος χριστιανός, ο Θεοδόσιος έδωσε διαταγή να μετατραπεί η Ροτόντα, ο μέχρι τότε ναός των Καβείρων, σε χριστιανική εκκλησία με την ονομασία «Ναός των Ασωμάτων».

Γαλεριανό συγκρότημα: Πομπική οδός και κύρια λεωφόρος

Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, και μετά από μακρόχρονη επιστημονική μελέτη, η ΙΣΤ” Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε μια ψηφιακή απεικόνιση του μνημείου, η οποία παρουσιάζεται από σήμερα, 1η Νοεμβρίου, στην αίθουσα πολυμέσων της Εφορείας Αρχαιοτήτων, που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Δημ. Γούναρη και Αλ. Σβώλου.

Παράλληλα, κυκλοφορεί και ένας οδηγός τσέπης, ο οποίος παρουσιάζει τη συνοικία του ανακτόρου, και δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη  να κατανοήσει τη μορφή των κτηρίων στην εποχή της λειτουργίας τους (4ο-7ο αιώνα μΧ), καθώς και να αποκτήσει μια πληρέστερη εικόνα της Νοτιοανατολικής περιοχής της αρχαίας Θεσσαλονίκης

Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα

Το Γαλεριανό Συγκρότημα είναι αποτέλεσμα του φιλόδοξου οικοδομικού προγράμματος του Γαλερίου, και συνδέεται με την τελευταία περίοδο ακμής της αρχαίας πόλης της Θεσσαλονίκης, όταν ο τετράρχης την όρισε ως έδρα του, αναγνωρίζοντας τη δυναμική της και ενισχύοντας τον ρόλο της ως σταυροδρόμι πολιτισμών και κέντρο ανάπτυξης όλης της περιοχής.

Η ανέγερση των ανακτόρων στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε στο τέλος του 3ου μΧ αιώνα, μετά τη νίκη του Γαλερίου επί του βασιλιά των Περσών Ναρσή στην Αρμενία το 298 μΧ.
Το Γαλεριανό Συγκρότημα κτίσθηκε στις παρυφές της πόλης, δίπλα στο ανατολικό τείχος. Προς το Νότο εκτεινόταν σχεδόν μέχρι τη θάλασσα (οδός Μητροπόλεως), ενώ το δυτικό του όριο θεωρείται πως ήταν στην οδό Απελλού.

Το ανάκτορο αποτελούνταν από δύο οικοδομικά σύνολα, συνδετικός κρίκος των οποίων είναι η Αψίδα του Γαλερίου. Στο βόρειο τμήμα του βρίσκεται η Ροτόντα, ενώ νότιά της βρίσκεται η Αψιδωτή Αίθουσα (οικοδομικά κατάλοιπα επί του πεζόδρομου Δ.Γούναρη, τμήμα μεταξύ των οδών Αλ.Σβώλου και Ι.Μιχαήλ) και τα οικοδομήματα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου (Βασιλική, κεντρική κτηριακή ενότητα, διώροφο κτήριο, λουτρά, Οκτάγωνο).

Λουτρά του Ανακτόρου

Η Ροτόντα

Η Ροτόντα ήταν κατά την τετραρχική περίοδο ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, ενώ κατά την παλαιοχριστιανική εποχή (4ος έως αρχές του 6ου αι. μΧ) μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στους Ασώματους ή Αρχάγγελους.

Η Ροτόντα σήμερα και την εποχή κατασκευής της

Η Αψίδα του Γαλερίου

Νότια της Ροτόντας υπήρχε θριαμβική Αψίδα (η γνωστή σήμερα Καμάρα), η οποία κτίσθηκε μεταξύ του 298 και του 305 μΧ, σε ανάμνηση της εκστρατείας και της νίκης του Γαλερίου κατά των Περσών.

Η Αψίδα του Γαλερίου σήμερα και η ψηφιακή απεικόνισή της

Το οικοδόμημα στην τελική του μορφή αποτελούνταν από οκτώ πεσσούς, διατεταγμένους ανά τέσσερις σε δύο παράλληλες σειρές. Σήμερα σώζονται μόνο τρεις πεσσοί, οι οποίοι φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν τις νικηφόρες εκστρατείες των Ρωμαίων κατά των Περσών το 297, καθώς και συμβολικές εικόνες που προπαγανδίζουν τη στρατιωτική δύναμη του Γαλερίου και την ισχύ της τετραρχίας

Η Αψιδωτή Αίθουσα

Πρόκεται για πιθανόν το τελευταίο προς βορρά κτήριο του ανακτόρου. Ήταν κτισμένη σε έναν νοητό άξονα με κατεύθυνση βορρά-νότου, ενώ τα ερείπια του κτηρίου είναι ορατά στο ανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου.

 Σύμφωνα με νεώτερες απόψεις, η Αψιδωτή Αίθουσα ήταν τρικλίνιο, χρησιμοποιούνταν δηλαδή για τη διοργάνωση συμποσίων και άλλων τελετών που συνδέονταν με την παρουσία του αυτοκράτορα και της ακολουθίας του στον ιππόδρομο.

Η Βασιλική

Η Βασιλική ήταν ένα μεγαλοπρεπές κτήριο, το οποίο λειτουργούσε ως αίθουσα υποδοχής και ακροάσεων. Από το συνολικό οικοδόμημα είναι σήμερα ορατή μόνο η δυτική τοιχοποιία και το μεγαλύτερο τμήμα της αψίδας, ενώ το υπόλοιπο κτίσμα είναι θαμμένο κάτω από τον πεζόδρομο της πλατείας Ναυαρίνου και της οδού Γούναρη.

Το Οκτάγωνο

Το Οκτάγωνο αποτελεί, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ένα από τα κυριότερα οικοδομήματα του συγκροτήματος. Σύμφωνα με την επικρατέστερη ιστορική έρευνα, προοριζόταν για αίθουσα ακροάσεων ή αίθουσα θρόνου των ανακτόρων, ενώ αργότερα λειτούργησε και ως χριστιανικός ναός.

Το Οκτάγωνο σήμερα και όπως ήταν

Ήδη οι χριστιανικές εκκλησίες είχαν αρχίσει να ξεφυτρώνουν στην πόλη, οι περισσότερες μάλιστα κτισμένες πάνω στα ερείπια των αρχαίων παγανιστικών ναών (η Αχειροποίητος κτίστηκε στα θεμέλια του ναού της Αφροδίτης). Από εκείνη την περίοδο διατηρούνται ως τις μέρες μας ο Άγιος Δημήτριος, η Αγία Σοφία, η Αχειροποίητος και ο Όσιος Δαβίδ…

Η καταστροφή του Οκταγώνου τοποθετείται τον 7ο αιώνα μΧ, εποχή που η Θεσσαλονίκη συγκλονίζεται από ισχυρούς σεισμούς, που κατέστρεψαν τα περισσότερα κτήριά της. Μετά την καταστροφή του κτίσματος, ο προθάλαμός του μετατράπηκε σε δεξαμενή, η οποία λειτούργησε μέχρι τον 14ο αιώνα.

Αψιδωτή αίθουσα των Ανακτόρων

Ο Ιππόδρομος

Κατά τους χρόνους της Τετραρχίας, ο Ιππόδρομος ήταν ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια οικοδομήματα, καθώς, εκτός από τους αγώνες που διεξάγονταν σε αυτόν, αποτελούσε έναν κατ” εξοχή πολιτικό χώρο, όπου ο λαός επικοινωνούσε με τον αυτοκράτορα και εξέφραζε τη βούλησή του.

Ο Ιππόδρομος κατασκευάστηκε στις αρχές του 4ου αι. μΧ, ενώ, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, συνέχισε να λειτουργεί τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα. Τα ερείπια του Ιπποδρόμου σώζονται αποσπασματικά, ανατολικά της εκκλησίας της Νέας Παναγίας (πλατεία Φαναριωτών), καθώς και στον ακάλυπτο χώρο των οικοδομικών τετραγώνων της πλατείας Ιπποδρομίου και των οδών Γούναρη, Φιλικής Εταιρείας και Αγαπηνού.

Η μελέτη για την τρισδιάσταση ψηφιακή απεικόνιση του Γαλεριανού Συγκροτήματος εκπονήθηκε από την ομάδα των αρχιτεκτόνων της ΙΣΤ Εφορείας Αρχαιοτήτων Φ.Αθανασίου, Β.Μάλαμα, Μ.Μίζα και Μ.Σαραντίδου, στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου.

Οι εικόνες της ψηφιακής αναπαράστασης και το αντίστοιχο βίντεο υλοποιήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Φώτη Τσακμάκη, ενώ όλο το έργο πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.

ΠΑΡΑΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Η Iστορία του «Μαύρου Πύργου»

ΠΑΡΑΚΡΑΤΟΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Η ιστορία του Μαύρου Πύργου

Ήδη από το 1912 η Θεσσαλονίκη αντιμετωπίζεται από την αθηναϊκή εξουσία ως «ειδική περίπτωση». Η εθνική ανομοιογένεια του πληθυσμού και η αδυναμία της ελληνικής κοινότητας στην πόλη, συνδυασμένες με την πρωτοποριακή οργάνωση των εργατών στη μαζική Φεντερασιόν, υποχρεώνει τους πρώτους διοικητές της Μακεδονίας να παίρνουν σκληρά και ανορθόδοξα μέτρα καταστολής. Η συμπλήρωση των επίσημων οργάνων με παρακρατικούς μηχανισμούς «εθνικοφρόνων» είναι σ’ αυτό το πλαίσιο καλοδεχούμενη. Και δεν ήταν δύσκολο να στρατολογηθούν μέλη σ’ αυτές τις οργανώσεις. «Η εμφάνιση φασιστικών οργανώσεων στη Θεσσαλονίκη δεν είναι φαινόμενο δυσεξήγητο», παρατηρεί ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος, αναφερόμενος στις δεκαετίες του ’20 και του ’30. «Η διαφορετική θρησκεία και γλώσσα, στην περίπτωση των Εβραίων, ή η διαφορετική ιδεολογία, στην περίπτωση των κομμουνιστών, μπορούσε να τους κάνει στόχο επιθετικότητας από μια μάζα που έβρισκε στο ρόλο του φρουρού μιας φανταστικής παραδοσιακής τάξης το αντιστάθμισμα και το κύρος που της αφαιρούσε η υλική της αθλιότητα στην καθημερινή ζωή.»
«Μέχρι το 1928 ιδρύθηκαν δέκα περίπου σύλλογοι με αντικομμουνιστικούς σκοπούς», σημειώνει ο Αλέξανδρος Δάγκας και απαριθμεί τις «Λεγεώνες Εθνικής Σωτηρίας», την «Εθνική Ενωσι Ελλάς», την «Αντικομμουνιστική Ενωσι η Πατρίς», κ.ά. Η δράση αυτών των οργανώσεων θα κορυφωθεί στο πογκρόμ του εβραϊκού συνοικισμού του Κάμπελ. Και το Μάη του 1936, η μεγάλη απεργία και η εξέγερση των εργατών της πόλης πνίγεται στο αίμα με τη μεταφορά ειδικών δυνάμεων της χωροφυλακής και τη συνδρομή των εγχώριων τραμπούκων. «Μας κατηγορούσαν τότε ότι είχαμε συμμαχήσει με τους Εβραίους για να παραδώσουμε την πόλη στους Βουλγάρους», θυμάται σήμερα ένας καπνεργάτης συνδικαλιστής (ΝΕΤ, 1.5.98).
Η δικτατορία του Μεταξά αξιοποιεί τα στελέχη των οργανώσεων στην ΕΟΝ και την κρατική δομή. Ορισμένα απ’ αυτά θα τα βρούμε αργότερα στο πλάι των κατακτητών. Μετά την απελευθέρωση, παρόμοιες οργανώσεις ξαναεμφανίζονται, αλλά δεν υιοθετούν τα εξωτερικά φασιστικά γνωρίσματα, επειδή είναι πρόσφατος ο πόλεμος και το ισχυρό το λαϊκό μίσος για τα σύμβολα του Αξονα. «Σκοπός των παρακρατικών φασιστικών οργανώσεων είναι να σπρώξουν τη χώρα στον εμφύλιο», γράφει ο Αρης Χολέβας («Τι είναι και τι θέλουν οι παρακρατικές», περ. Ελληνική Αριστερά, τ. 1, Αύγουστος 1963). «Μόλις η Ελλάδα μπήκε στο μαχόμενο αυτό δρόμο εξαφανίζονται. Δεν χρειάζονται πια σαν τέτοιες. Αλλες δυνάμεις τους σκορπάνε, και άλλες τρυπώνουν στον κρατικό μηχανισμό.»
Θα τις ξαναβρούμε στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Στο σημείωμα του Βασίλη Βασιλικού για το ντοκιμαντέρ «100 ώρες του Μάη» (γύρω από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη) διαβάζουμε: «Το 1957 ήταν ένας σταθμός για τις παρακρατικές οργανώσεις. Κοντά στις παλιές, που είχαν ατονήσει, προστέθηκαν τώρα καινούργιες: Η ΑΣΕ. Η Πανελλήνιος Εθνική Σταυροφορία. Η Εθνική Κοινωνική Εξόρμησις. Η Εθνική Κοινωνική Δράσις. Κοινό τους γνώρισμα: οι σχέσεις τους με την Ασφάλεια. Κοινό τους σύνθημα: όλα για την Πατρίδα.»
Με το τέλος της δικτατορίας οι παρακρατικοί πυρήνες αυτοδιαλύονται στους συγγενείς κρατικούς θυλάκους για να γλιτώσουν τη λαϊκή απαίτηση της αποχουντοποίησης. «Προδομένοι» από τους παλιούς τους ηγέτες, οι βετεράνοι παρακρατικοί υποχρεώνονται να συμμορφωθούν. Οι σκληρότεροι λουφάζουν και περιμένουν. Η πολιτική κρίση του 1989 και η παλίρροια του εθνικισμού τους ξεβράζει στην παραλία του Θερμαϊκού. Στα συλλαλητήρια πρωτοστατούν αυτοδικαίως οι θιασώτες της Ελλάδος των Ελλήνων Χριστιανών. Ο παλιός αρχιεκοφίτης Λάκης Ιωαννίδης, ο υμνητής και συνεργάτης της χούντας, αναδεικνύεται σε «εθνικό παράγοντα». Και ο Ιωάννης Χολέβας, ο σύνδεσμος κυβέρνησης και παρακράτους στη Θεσσαλονίκη την εποχή της δολοφονίας Λαμπράκη και μετέπειτα χουντικός «υπουργός Ναυτιλίας» γίνεται δεκτός ως σοφός «μακεδονολόγος».
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, τον Απρίλιο του 1993, μια μικρή ομάδα επίλεκτων αστυνομικών, αντλεί το κέφι και την ανδρεία της από τα τσάμικα του Παπαδόπουλου και από τα κασκέτα με το πουλί της χούντας. Γιατί πρέπει να εκπλαγούμε;

Η αναβίωση της ακροδεξιάς προσβάλλει τη Θεσσαλονίκη Κατά τη μετεμφυλιακή περίοδο και τη δεκαετία του ’60 η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε προνομιακό χώρο δράσης παρακρατικών, ακροδεξιών και φασιστικών στοιχείων με τα γνωστά σε όλους αποτελέσματα. Η κατάσταση αυτή φυσικά δεν έχει καμιά σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα και το πολιτικό κλίμα που υπάρχει στην πόλη. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, με την ανοχή, την παρότρυνση και τη συνδρομή πολιτικών, θρησκευτικών και άλλων παραγόντων και την πολιτική τους συμπεριφορά διαμορφώνεται ένα κλίμα και μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα που ευνοεί την εμφάνιση εθνικιστικών φαινομένων. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα δόθηκε η δυνατότητα σε ακροδεξιούς κύκλους και οργανώσεις να εκδηλώσουν κατά καιρούς και με διάφορες «ευκαιρίες» τη δράση τους. Δράση που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το παρελθόν της Θεσσαλονίκης ως πόλης πολυπολιτισμικής, τόπου συνάντησης διαφόρων πολιτισμών και παραδόσεων. Δράση που προσβάλλει το παρελθόν αυτό και τη δημοκρατική ευαισθησία της συντριπτικής πλειοψηφίας των κατοίκων της Θεσσαλονίκης. Οι κύκλοι αυτοί χρησιμοποιούν ως όχημά τους πολλές φορές υπαρκτά προβλήματα, όπως είναι η ανισόμετρη ανάπτυξη λόγω του συγκεντρωτικού κράτους, ερμηνεύοντάς τα και προβάλλοντάς τα σαν αντίθεση Βορρά – Νότου. Εκμεταλλεύονται την ευαισθησία διαφόρων ομάδων του πληθυσμού όπως είναι οι Πόντιοι και άλλοι με ευαισθησία στο ζήτημα της Μακεδονίας. Προβάλλουν έντεχνα μια δήθεν πατριωτική στάση, διεκδικώντας για τον εαυτό τους, αλλά και για λογαριασμό της Βόρειας Ελλάδας, μια μεγαλύτερη σε σχέση με τους πολίτες της υπόλοιπης Ελλάδας ευαισθησία στα εθνικά θέματα και το ρόλο του θεματοφύλακα των εθνικών δικαίων. Βεβαίως πρέπει να γίνει σαφής διαχωρισμός της δράσης των κύκλων αυτών από τις οποιεσδήποτε πολιτικές θέσεις και απόψεις που αφορούν στο χειρισμό και τη διαμόρφωση της πολιτικής για τα εθνικά θέματα, πολιτικές θέσεις τις οποίες δεν μπορεί να ενοχοποιεί κανείς ακόμη και αν διαφωνεί. Εδώ δεν αναφερόμαστε σε πολιτικές θέσεις αλλά σε συμπεριφορές αναχρονιστικές, εθνικιστικές και πράξεις αντιδραστικές. Αναφερόμαστε στη δράση φιλοχουντικών στοιχείων στην Αστυνομία που αποκαλύφθηκε πρόσφατα, στα επεισόδια που δημιούργησαν ακροδεξιά και φασιστικά στοιχεία στην ημερίδα για τον Βενιζέλο και τον Κεμάλ, στις εκπομπές διαφόρων τηλεοπτικών καναλιών με καθαρά εθνικιστικό και ρατσιστικό περιεχόμενο και στις όχι και λίγες δυστυχώς δηλώσεις ανάλογου περιεχομένου πολιτικών, ανθρώπων της αυτοδιοίκησης και εκκλησιαστικών παραγόντων που γίνονται ακόμη και από άμβωνος. Επειδή οι συγκυρίες, τόσο στη χώρα μας που έχει ανοικτά μέτωπα στα εθνικά θέματα και το μεγάλο αριθμό μεταναστών και λαθρομεταναστών όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο με την έξαρση του εθνικισμού και την ισχυροποίηση ακροδεξιών και ρατσιστικών κομμάτων, είναι ευνοϊκές για τους ακροδεξιούς και αντιδραστικούς κύκλους, η ευθύνη και η επαγρύπνηση για την αντιμετώπισή τους πέφτει κατά κύριο λόγο στις πολιτικές δυνάμεις αλλά και τους πολίτες. Ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, λόγω των παλιότερων αλλά και των πρόσφατων εμπειριών, χωρίς να δίνονται στα φαινόμενα αυτά άλλες διαστάσεις πέρα από τις πραγματικές, η ευθύνη των πολιτικών παραγόντων είναι αυξημένη. Παρασκευάς Παρασκευόπουλος

Τα δηλητηριώδη 3 Ε του Εθνους

Σπονδυλική στήλη του εγχώριου φασισμού στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου ήταν μια οργάνωση που γεννήθηκε και «ανδρώθηκε» στη Θεσσαλονίκη: η «Εθνική Ενωσις Ελλάς» (ΕΕΕ), γνωστότερη σαν «τα Τρία Εψιλον» ή «οι Χαλυβδόκρανοι». Ιδρύθηκε το 1927 με στόχο της την «άμυνα του έθνους» απέναντι σε όλα εκείνα τα νεωτερικά ρεύματα που χαλούσαν την «προαιώνια τάξη» του τυπικού μικροαστού νοικοκύρη -όπως «η από του παγκοσμίου και εντεύθεν παρατηρουμένη έκλυσις των ηθών, η εν μέρει τάσις αρνήσεως της θρησκείας, η συνεχής υπονόμευσις της οικογενείας και πλήρης σχεδόν αδιαφορία περί την Εθνικήν υπόστασιν της Πατρίδος μας, ως επίσης και η εν Θεσ/νίκη και εν Μακεδονία εν γένει παρατηρηθείσα τάσις πάντων των οπωσδήποτε εγκατεστημένων ξένων στοιχείων, προς υπονόμευσιν παντός του Ελληνικού και εξυπηρέτησιν πάσης φύσεως ξένων συμφερόντων». Στους βασικούς εχθρούς συγκαταλεγόταν, φυσικά, και ο ταξικός συνδικαλισμός: οι «τριεψιλίτες» εργάτες αναλάμβαναν, διαβάζουμε, την υποχρέωση «απολύτου πειθαρχίας προς τας διαταγάς της διευθύνσεώς τους» και, γι’ αυτό το λόγο, απολάμβαναν την εμπιστοσύνη των εργοδοτών της πόλης («Εκθεσις συνοπτική επί των σκοπών και της δράσεως της Εθνικής Ενώσεως Ελλάς», Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη (Γενάδειος Βιβλιοθήκη), φ.7.3, εγγρ.132γ). Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του πολιτικού λόγου της ΕΕΕ ήταν όμως ο αντισημιτισμός -έκφραση σε μεγάλο βαθμό της διάθεσης των ελλήνων εμπόρων της πόλης να εκτοπίσουν από την πιάτσα τους εβραίους ανταγωνιστές τους. Πρόεδρος της οργάνωσης ήταν ο έμπορος Γ. Κοσμίδης, γραμματέας ο τραπεζικός Δ. Χαριτόπουλος και βασικός προπαγανδιστής της ο αρχισυντάτης της εφημερίδας «Μακεδονία», Νίκος Φαρδής.
Σύμφωνα με την ομολογία των ίδιων των Τριών Εψιλον, το αρχικό ενθοσωτήριο κάλεσμα ελάχιστη ανταπόκριση βρήκε στον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης, μέχρι τη στιγμή που οι Χαλυβδόκρανοι άρχισαν τις μαζικές επιδείξεις δύναμης: παρελάσεις συγκροτημένων τμημάτων στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, εξορμήσεις στην επαρχία (τα εγκαίνια του Παραρτήματος Φλωρίνης λχ θα γίνουν «διά της μεταβάσεως εκ Θεσ/νίκης υπερπεντακοσίων μελών μετά του Προεδρείου»), πρακτική εφαρμογή των αντισημιτικών κηρυγμάτων. Το καθοριστικό σημείο τομής στην ανάπτυξη της οργάνωσης θα έρθει τον Ιούνιο του 1931, με την πυρπόληση της εβραϊκής φτωχογειτονιάς του Κάμπελ. «Πριν από το Κάμπελ», δηλώνει ανενδοίαστα ο συνήγορος της οργάνωσης στη δίκη των ηγετών της τον Απρίλιο του 1932, «η ΕΕΕ είχε 12 παραρτήματα και 3.000 μέλη, τώρα έχει 27 παραρτήματα κι 7.000 μέλη». Εξίσου, αν όχι περισσότερο αποφασιστική γι’ αυτή την εξέλιξη, φαίνεται πως υπήρξε η αμέριστη συμπαράσταση των κρατικών αρχών προς τους «εθνικιστές» προασπιστές του νόμου και της τάξης. «Οι τοπικές ελληνικές αρχές φαίνεται ότι κατά κανόνα επιδείκνυαν ανοχή απέναντι στην ΕΕΕ, αν δεν συνεργάζονταν μαζί της, κυρίως στα πλαίσια της αντικομουνιστικής δράσης», διαβάζουμε στην κλασική μελέτη του Γ. Μαυρογορδάτου για την εποχή («Stillborn Republic», Μπέρκλεϊ 1983, σ.258-9).
Το αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη, πολιτευτή της Βόρειας Ελλάδας και Γενικού Διοικητή Μακεδονίας εκείνα τα χρόνια, είναι αρκετά διαφωτιστικό για τις σχέσεις του εγχώριου φασισμού με το κράτος και τον επίσημο πολιτικό κόσμο. Σε επιστολή του πχ προς το Δραγούμη (8/2/32), ο διευθυντής των Παραρτημάτων της ΕΕΕ Αναστάσιος Νταλίπης αναφέρει ότι «διάφορα κονδύλια εψήφισαν ο Δήμος Θεσ/νίκης, το υπουργείον Προνοίας & άι Τράπεζαι Εθνική & Εκδοτική» · επειδή όμως «άι ανάγκαι είναι μεγάλαι» και «τα παραρτήματα του εσωτερικού ζητούν σχεδόν όλα ενίσχυσιν από το κέντρον», υποβάλλει αίτηση για πρόσθετη χρηματοδότηση από τα αποθέματα των πατριωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων: «Σκέφθηκα πως η Πάγκειος θα μπορούσεν ίσως να μας διαθέσει ένα ποσόν. (…) Να μη μου προτείνετε τας ταμειακάς δυσκολίας που έχει τώρα. Οι σκοποί της οργανώσεως είναι οι αυτοί με τους της Παγκείου Επιτροπής & με κάθε σωματείο που έχει εθνικιστικούς σκοπούς» (φ.7.3, εγγρ.131). Ως αντάλλαγμα, προτείνεται διακριτικά η υποστήριξη της ΕΕΕ προς το «Εθνικό Αγροτικό Κόμμα» που έχει στα σκαριά ο Δραγούμης. Πρόταση που γίνεται δεκτή υπό όρους: «Η οργάνωσις αυτή φαντάζομαι πως μόνο στες πόλεις θα μπορούσε να μας φανή χρήσιμη. Δεν αποκρούω να μας υποστηρίξη, αλλά δε νομίζω συμφέρουσα την εμφάνισή της φανερά μαζί μας, ιδίως εις τα χωριά. Καθώς αντιλαμβάνομαι, η οργάνωση αυτή δεν είναι πολιτική και δεν επιδιώκει να πολιτευθή ενεργώς ως κόμμα, αλλά αφανώς να υποστηρίζη άτομα ή κόμματα που συμφωνούν προς το πρόγραμμά της. Αν είναι έτσι, μας συμφέρει απολύτως η αφανής συνεργασία» (Δραγούμης προς Νταλίπη 4/2/32, όπ. παρ, εγγρ. 130).
Ακόμη πιο αποκαλυπτική είναι η κεντρική αλληλογραφία της ΕΕΕ με τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας το 1934. Εχει μεσολαβήσει το μεσουράνημα της οργάνωσης, με την εντυπωσιακή κάθοδο 3.000 Χαλυβδόκρανων στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1933 («η προς Αθήναις πορεία» την αποκαλεί στα γράμματά του ο Νταλίπης, συσχετίζοντάς τη με τη μουσολινική «πορεία προς τη Ρώμη») και η πανηγυρική υποδοχή τους από τον αστικό πολιτικό κόσμο της πρωτεύουσας. Μεσουράνημα που θα σημάνει και την αρχή του τέλους, καθώς η ηγεσία της ΕΕΕ βιάζεται να αξιοποιήσει την επιτυχία της και εξαγγέλλει το μετασχηματισμό της παρακρατικής οργάνωσης σε πολιτικό κόμμα. Ακολούθησε η διακοπή της κρατικής χρηματοδότησης και ραγδαία διαρροή των μελών της προς διάφορες κατευθύνσεις. Μετανιωμένο κι επικαλούμενο, μεταξύ άλλων, «την υποστήριξιν την οποίαν είχεν κατά το παρελθόν παρά τε των Στρατιωτικών και Πολιτικών αρχών», το κεντρικό διοικητικό συμβούλιο της Θεσσαλονίκης θα αναδιπλωθεί κατόπιν εορτής, ανακοινώνοντας «την αναβίωσιν της ΕΕΕ ως Σωματειακής Οργανώσεως με γραμμήν την συνέχισιν των παλιών κατευθύνσεων αυτής, διατηρούντες αυστηρώς την εκτός κομμάτων θέσιν της» (φ.19.1, εγγρ.93α). Οι επίδοξοι Ντούτσε είναι σαφέστεροι κατ’ ιδίαν: «Θέλωμεν να πιστεύσωμεν», γράφουν δουλοπρεπώς στις 20/1/34 προς τον εκπρόσωπο της Πολιτείας στη Β. Ελλάδα, «ότι επανερχόμενοι προς τας υγιείς αρχάς μας θα τύχωμεν της υμετέρας ενισχύσεως εξ ής απεστερήθημεν συνεπεία της επ’ εσχάτων παρεκκλίσεως της ΕΕΕ των αρχικών αυτής κατευθύνσεων, εξ ής προήλθεν και η κατά της οργανώσεων ημών δυσμένεια της Σεβαστής Κυβερνήσεως»…

Αποφασίζομεν και ξεαποφασίζομεν

Μισό αιώνα μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη από το παρακράτος της συμπρωτεύουσας, ένα πράγμα είναι σαφές: η θανατηφόρα «αντισυγκέντρωση» των «υγιώς σκεπτομένων εθνικοφρόνων», εκείνο το απόγευμα της 22ας Μαϊου 1963, δεν ήταν ένα έκτακτο φαινόμενο αλλά μια αρκετά συνηθισμένη εκδοχή «αγώνα» ενάντια στους «εθνοπροδότες» της τότε εποχής και τις παραφυάδες τους. Το αποδεικνύει καλύτερα απ’ οτιδήποτε άλλο μια μικρή λεπτομέρεια, που πέρασε στα «ψιλά» της σχετικής ιστοριογραφίας. Πρόκειται για την επίσημη τοποθέτηση της τότε στρατιωτικής ιεραρχίας, όπως κωδικοποιήθηκε στο σχετικό «ενημερωτικό» σήμα του ΓΕΣ προς όλες τις μονάδες της χώρας.

Ο βουλευτής της ΕΔΑ ψυχορραγούσε ακόμα όταν, το μεσημέρι της 24ης Μαϊου 1963, το 2ο Γραφείο του ΓΕΣ έστειλε το εν λόγω σήμα (Φ.281.3/9/424648) με την ένδειξη «κατεπείγον» και τον τίτλο «Ο κομμουνισμός προκαλεί». Πρόκειται για μια ανενδοίαστη υπεράσπιση της δυναμικής καταστολής των «ερυθρών πρακτόρων» από τους «αγανακτισμένους πολίτες»: «Οι υπό το προσωπείον των `Φίλων της Ειρήνης’ κομμουνισταί μετά την αποτυχούσαν προσπάθειαν εμφανίσεως εις Αθήνας, δια της περιβοήτου πορείας ειρήνης, εξεστράτευσαν εις Θεσσαλονίκην. Ούτω εγκατασταθέντες, προχθές, εις κεντρικήν αίθουσαν και τοποθετήσαντες έξωθι ταύτης μεγάφωνα, ήρχισαν δια της εκφωνήσεως κομμουνιστικών συνθημάτων να προκαλούν τους διερχομένους πολίτας. Ως ήτο φυσικόν, η προκλητικότης αύτη των κομμουνιστών επροκάλεσεν την αγανάκτησιν των διερχομένων πολιτών, οίτινες και απεδοκίμασαν τους εκτρεπομένους ερυθρούς πράκτορας, διασωθέντας τελικώς εκ της δικαίας οργής του αγανακτισμένου λαού χάρις εις την άμεσον κινητοποίησιν ισχυράς δυνάμεως Χωροφυλακής. Ο λαός της Θεσσαλονίκης, προκληθείς υπό των ερυθρών πρακτόρων, έδωσε την απάντησίν του, διότι είναι πλέον γνωστόν ότι σκοπός των δήθεν φιλειρηνιστών δεν είναι ο αγών δια την ειρήνην αλλά η προπαγάνδα δια την συνθηκολόγησιν και την παράδοσιν εις τους επιβουλευομένους την ελευθερίαν της χώρας μας ερυθρούς τυράννους». Το σήμα (το πρωτότυπο του οποίου βρίσκεται στο Αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη, υπουργού Αμυνας τους αμέσως επόμενους μήνες), φέρει την υπογραφή του συνταγματάχη Ζαλαχώρη, διευθυντή του 2ου Γραφείου.
Ομως τα πράγματα κάπου στράβωσαν. Ο Λαμπράκης ξεψύχησε, η υπόθεση πήρε τις διαστάσεις που γνωρίζουμε, η αστυνομική ηγεσία της Θεσσαλονίκης βρέθηκε στον πάγκο του κατηγορούμενου ως ηθικός αυτουργός του εγκλήματος. Σαν καλοί δημόσιοι λειτουργοί, οι καραβανάδες φρόντισαν να τα μαζέψουν: ένα λακωνικό σήμα, το μεσημέρι της 27/5/63, ενημέρωνε τους παραλήπτες του προηγούμενου ότι η περισπούδαστη ανάλυση περί του μαθήματος που δόθηκε στους ερυθρούς πράκτορες «ακυρούται» (Φ.281.3/10/424687). Ούτε γάτα, ούτε ζημιά. «Η ατυχέστατη διατύπωσις του πρώτου σήματος διωρθώθη δια της ακυρώσεως αυτού», διαβάζουμε στην επίσημη ενημέρωση του υπουργού Αμυνας προς το νέο πρωθυπουργό Π. Πιπινέλη (7/7/63). «Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να επισημαίνωνται και να επεξηγούνται οι κίνδυνοι εκ των ανατρεπτικών του κοινωνικού καθεστώτος ενεργειών, καθώς και εκ των υπονομευτικών κατ’ αυτού προπαγανδών και να μη δίδωνται σαφείς και επιτακτικαί οδηγίαι διά την διαφώτισιν και την προληπτικήν προφύλαξιν του στρατεύματος, της ασφαλείας της χώρας και της δημοσίας τάξεως απ’ αυτών»…

Τα χνάρια της ΕΚΟΦ

Θεσσαλονίκη, 1 Απριλίου 1998: Βράδυ των φοιτητικών εκλογών και τα αίματα στο αμφιθέατρο του Ανατομείου έχουν ανάψει. Ολοκληρώνεται η καταμέτρηση των ψήφων για το νέο ΔΣ της Ιατρικής και οι πανηγυρισμοί της ΔΑΠ και των περί αυτήν φουντώνουν: «Ο Καλαμπόκας γαμάει τις μάνες σας», «γαμιέται ο Τεμπονέρας κι η μάνα του», είναι τα ευφάνταστα συνθήματα που κυριαρχούν. Η ευθυμία των νικητών μετατρέπεται σε ντελίριο, όπως καταγγέλλει η Ριζοσπαστική Παρέμβαση Ιατρικής, όταν στην αίθουσα κάνει τη θριαμβευτική της εμφάνιση η σημαία με το δικέφαλο, την οποία οι πιο θερμόαιμοι είχαν -κατά δήλωσή τους- προμηθευτεί από τον ναζιστικό «Στόχο». Στο τσακίρ κέφι οι μέλλοντες γιατροί της ΔΑΠ, προσπαθούν να πείσουν ότι είναι σε θέση να αναβιώσουν τις παραδόσεις της ΕΚΟΦ…
Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 1960. Μέσα σε κλίμα έντασης και απροκάλυπτων τραμπουκισμών, το Γ’ Πανσπουδαστικό Συνέδριο οδηγείται σε διάσπαση. Οι σύνεδροι που αποχωρούν καταγγέλλουν τη νεολαία της ΕΡΕ για πολιτική εκμετάλλευση του συνεδρίου και για συνειδητή προσπάθεια φίμωσης των εκπροσώπων των φοιτητών. Αποκαλύπτουν ότι το συνέδριο προετοιμάστηκε «μυστηριωδώς», ότι οι εισηγήσεις ανατέθηκαν μεροληπτικά μόνο σε φίλους της κυβερνητικής παράταξης, ότι οι ακροατές όφειλαν να επιδεικνύουν στην είσοδο δελτία που μοιράζονταν από τα γραφεία της ΕΡΕ, ότι το προεδρείο επιβλήθηκε και δεν ψηφίστηκε από τους συνέδρους κ.ο.κ. Κυρίως, όμως, δηλώνουν την άρνησή τους να συμμετάσχουν σε διαδικασίες που φιμώνουν τους συνέδρους σε σημείο να καταγράφονται τα ονόματα εκείνων που τολμούσαν να καταψηφίσουν τις προτάσεις της πλειοψηφίας με τη ρητή διαβεβαίωση ότι σύντομα «θα κανονισθούν».
Την παραμονή των Χριστουγέννων, μεγάλη ομάδα φοιτητών της ΕΡΕ και της ΕΚΟΦ μπουκάρουν στην αντικαραμανλική «Μακεδονία», σπάνε τζάμια και επιτίθενται στους συντάκτες. Αιτία τα δημοσιεύματα της εφημερίδας για τα αίσχη που σημειώθηκαν στο Πανσπουδαστικό Συνέδριο. Την επομένη, τους τραμπουκισμούς καταδικάζουν όλα ανεξαιρέτως τα αντιπολιτευτικά κόμματα, οι νεολαίες και οι δημοσιογραφικές ενώσεις. Και ενώ ο υπουργός Βορέίου Ελλάδος τηρεί σιγήν ιχθύος, ο περιβόητος αστυνομικός διευθυντής Μήτσου κάνει ό,τι περνά από το χέρι του για να υποβαθμίσει το συμβάν. Οπως έγινε αργότερα γνωστό, μεταξύ των «διαμαρτυρομένων» ήταν και ο γιος του. Κάτω από τη γενική κατακραυγή ότι «οι τεντιμπόιδες της ΕΡΕ και της ΕΚΟΦ» παραμένουν ασύλληπτοι, η αστυνομία αναγκάζεται και συλλαμβάνει στην αρχή τρεις, αργότερα άλλους πέντε από τους πρωταίτιους. Ετσι, στις 28 Δεκεμβρίου οδηγούνται στην εισαγγελία οι οκτώ νεαροί κατηγορούμενοι για τους βανδαλισμούς κατά της «Μακεδονίας». Ανάμεσά τους και κάποια ονόματα γνωστά και από τη μετέπειτα πολιτική δράση τους. Εναντίον τους απαγγέλθηκαν οι κατηγορίες της εξύβρισης, της απλής σωματικής βλάβης και της φθοράς ξένης ιδιοκτησίας σε συνδυασμό με το νόμο 4.000 (περί τεντιμποϊσμού), της παράνομης βίας, της απειλής και της διατάραξης της κοινής ησυχίας. Στη δίκη, οι κατηγορούμενοι ζήτησαν συγγνώμη από την εφημερίδα και έτσι απηλλάγησαν (1/4/61).

Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα της «Μακεδονίας», οι φοιτητές που προκάλεσαν τα επεισόδια είχαν τις ευλογίες της κυβέρνησης και του ίδιου του πρωθυπουργού. τον οποίο είχαν επισκεφθεί προτού «εκστρατεύσουν» στη Θεσσαλονίκη. Σε φωτογραφία που δημοσίευσε η εφημερίδα στις 29 Δεκεμβρίου, ο Κ. Καραμανλής περιστοιχίζεται από αρκετούς από τους συλληφθέντες της Θεσσαλονίκης. Αντιγράφουμε από τη λεζάντα: 1) Δημ. Καρέλας, αντιπρόεδρος του συνεδρίου, μέλος της ΕΚΟΦ, συλληφθείς. 2) Αγγελος Μπρατάκος, εκ των ηγετών της ΕΚΟΦ, συλληφθείς. 3) Φωτ. Παπαγεωργίου, πρόεδρος του συνεδρίου. 4) Χάρης Καρατζάς, στέλεχος της ΕΚΟΦ, συλληφθείς. 5) Παύλος Μανωλόπουλος, πρόεδρος της ΕΚΟΦ. 6) Αχιλλέας Καραμανλής. 7). Γ. Βλάχος, στέλεχος νεολαίας ΕΡΕ. 8) Γ. Αλεφαντάκης. Στη φωτογραφία διακρίνονται επίσης οι Χ. Φύσσας, γενικός γραμματέας του συνεδρίου και Ν. Κατσαρός, μέλος του ΔΣ της ΕΚΟΦ.

πρώτη κίνηση για τη συγκρότηση του εθνικόφρονος παρακράτους στη συμπρωτεύουσα έγινε πριν ακόμα αυτή περιέλθει στην ελληνική επικράτεια. Πρόκειται για την «Οργάνωση Θεσσαλονίκης» που ιδρύθηκε το Μάϊο του 1906 και διέθετε ειδικό «εκτελεστικό» τμήμα. «Συγκροτούμενον ως εκ του είδους της υπηρεσίας του από πρόσωπα της κατωτάτης κοινωνικής τάξεως, αποβράσματα συνήθως των χαρτοπαικτείων και οινοπωλείων», διαβάζουμε σε έκθεση του τοπικού συντονιστή του Μακεδονικού Αγώνα, υπολοχαγού Δημ. Κάκκαβου (7/3/1908), «προώρισται να υποχρεοί τους ημετέρους να σέβονται τας αποφάσεις του Ανωτάτου Συμβουλίου της Οργανώσεως, να επιδιώκη την αυστηράν όσον ένεστιν εφαρμογήν του οικονομικού πολέμου και την εκτέλεσιν φόνων προς αντεκδίκησιν, οσάκις τούτο κριθή αναγκαίον» (Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ) «Αρχείον στρατηγού Π.Γ.Δαγκλή», Αθήναι 1965, τ.Α’, σ.344).

1921. Σημειώνονται αλεπάλληλα αιματηρά γεγονότα σε βάρος συνδικαλισμένων εργατών. «Στις 2,4 και 10.4.1921 ένστολοι έφεδροι, εργάτες, με την κάλυψη μυστικών του 6ου ΑΤ και αξιωματικών του φρουραρχείου, κακοποίησαν αρτεργάτες. Οπλοφόροι αρτεργάτες, μέλη της Μακεδονικής Νεολαίας ( μοναρχικοί), ξυλοκόπησαν επίσης το γενικό γραμματέα του ΕΚΘ Γρηγόιο Παπανικολάου -σε συνεργασία με το χαφιέ Χαράλαμπο Σοκόλη» (Αλ. Δάγκα, «Ο χαφιές»).

1960. «Το 1960 ο κ. Φον Γιοσμάς μεταφέρει το αρχηγείο του στο συνοικισμό Τριανδρία, στη Θεσσαλονίκη» -γράφει για έναν από τους ηθικούς αυτουργούς της δολοφονίας του Λαμπράκη, ο Βασίλης Βασιλικός στο «Εκτος των Τειχών»( Θεμέλιο, 1966)- «Το στρατηγείο του Συνδέσμου εδρεύει στο κέντρο ‘Τα Εξι Γουρουνάκια,. Το ιδεολογικό του όργανο είναι η εφημερίδα ‘Εξόρμησις των Ελλήνων’. Στο μαχητικό του τμήμα ανήκει ο κ. Γκοτζαμάνης, μεταφορεύς το επάγγελμα, ο οδηγός της υπ’ αριθ. 49981 τρίκυκλης μοτοσυκλέττας. Μαζί με τον κουμπάρο του κ. Ε Εμμανουηλίδη, πρόσωπο με υπολογίσιμο Ποινικό Μητρώο και συνεπιβάτη του στο τρίκυκλο την ώρα του ατυχήματος, κατηγορείται σαν φυσικός αυτουργός του εγκλήματος».

1967. Λίγο πριν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, με έναυσμα την παραπομπή στο πειθαρχικό 49 φοιτητών, ξέσπασαν δυναμικές κινητοποιήσεις. Η παρακρατικοί αντεπιτέθηκαν. Η ΕΚΟΦ την ημέρα της συνεδρίασης του πειθαρχικού (31.3) κατέρχεται με καδρόνια για να διαλύσει τη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ. Η παρακρατική δράση εντείνεται. «Αίμα στη Θεσσαλονίκη. Εφηρμόσθη η μέθοδος δολοφονίας Λαμπράκη. Αποτέλεσμα: 70 τραυματίαι (3 σοβαρώς)», γράφει το πρωτοσέλιδο του «Εθνους» (7.4.1967). «ΕΚΟΦίτες και τη ΦΕΑΠΦ ήρχισαν να πετροβολούν τους φοιτητάς της ΕΦΕΕ και τα επεισόδια μεταξύ των εγενικεύθησαν. Οταν άρχισαν να υποοχωρούν οι δεξιοί φοιτηταί, η Χωροφυλακή, δια να τους προστατεύση προφανώς, επέτέθη εναντίον των δημοκρατικών με γκόμπς και δακρυγόνους βόμβας. Η επίθεσις έγινε μέσα εις τον πανεπιστημιακόν χώρον.». Η αντιπολίτευση μιλάει ανοιχτά για κατευθυνόμενο παρακρατικό μηχανισμό που ενεργοποιείται στην συμπρωτεύουσα με υπεύθυνο τον πρωθυπουργό Π. Κανελλόπουλος. Ο Ανδρέας Παπανδρέου δηλώνει: «Ο θλιβερός τοποτηρητής του Ψυχικοί και του Τατοϊου εξαπέλυσε τις δυνάμεις του παρακράτους -στυλ δολοφονίας Λαμπράκη- εναντίον της φοιτητικής νεολαίας της Θεσσαλονίκης. Η βία εκδηλώθηκε. Και ας μη τους φανεί παράξενο, αν την επομένη φορά υπάρξη σκληρή απάντηση. στη βία θα αντιτάξουμε την αντιβία».

1997. Υποψίες υπήρχαν. Και ενδείξεις πολλές. Ηδη από την «εποποιϊα» των πρόσφατων μακεδονικών συλλαλητηρίων η πόλη ένιωθε την οσμή του παρακράτους. Και έφτασε η 30 Οκτωβρίου 1997. Τότε που οι «υπερπατριώτες» ήθελαν να διαλύσουν την ελληνοτουρκική συνάντηση. «Εξτρεμιστές επιτέθηκαν σε Ελληνες και Τούρκους επιχειρηματίες. Ευθύνες στην Αστυνομία. Παραστρατιωτική οργάνωση πίσω από τα επεισόδια», γράφει το «Εθνος» της επομένης. Ενώ στο κύριο άρθρο της η «Εξουσία» (31.10) σημειώνει: «Χθες το πρωί φανατικοί υπερπατριώτες της Θεσσαλονίκης (ακροδεξιά στοιχεία, χουλιγκάνοι του εθνικισμού και σιτιζόμενοι διαφόρων εθνικοπατριωτικών σωματείων) προπηλάκισαν τον κ. Γιάννη Μπουτάρη και άλλους συμμετέχοντες στο συνέδριο». Με την δημοσιοποίηση της γνωστής βιντεοκασέτας με τους χουντικούς αστυνομικούς, άρχισαν και οι αποκαλύψεις για τη σχέση τους με την ακροδεξιά. Άλλωστε και ο ίδιος ο πρώην υπουργός Δημόσιας Τάξης, κ. Γ. Ρωμαίος είχε από το 1998 παραδεχθεί πως στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν «διασυνδέσεις ΕΚΑΜιτών με τη Νεοναζιστική ‘Χρυσή Αυγή'»….

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Αντώνη Λιάκου «Οι εμφάνιση των νεανικών οργανώσεων» (εκδ. Λωτός, Αθήνα 1988). Η ανακοίνωση του ιστορικού στο διεθνές συνέδριο «Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας» έχει ειδικές αναφορές στις φασιστικές οργανώσεις νεολαίας στη Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου.

Αλέξανδρος Δάγκας «Ο χαφιές» (Αθήνα 1995, εκδ. Ελληνικά Γράμματα). Λεπτομερής παρουσίαση των κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών καταστολής στη Θεσσαλονίκη (και την υπόλοιπη Βόρεια Ελλάδα) του Μεσοπολέμου.

Μαρία Βασιλικού «Εθνοτικές αντιθέσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου: η περίπτωση του εμπρησμού του Κάμπελ» (περ. Ιστωρ, τχ.7, Δεκέμβριος 1994). Η δράση των ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου και η συμμετοχή τους στο πογκρόμ του 1931. Περιγραφή των γεγονότων με βάση τα δημοσιεύματα της εποχής και ανάλυση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας.

Γιάννη Βούλτεψη «Υπόθεση Λαμπράκη» (εκδ. Αλκυών, Αθήνα 1988). Επανέκδοση του βιβλίου-ντοκουμέντου που πολτοποίησε η χούντα, με προσθήκη ένα δεύτερο τόμο που εκδίδεται για πρώτη φορά.

Παύλος Πετρίδης (επιμ) «Δολοφονία Λαμπράκη. Ανέκδοτα ντοκουμέντα (1963-1966)», Αθήνα 1995, εκδ. Προσκήνιο). Συλλογή των κυριότερων εγγράφων της δικογραφίας, με εκτενή αποσπάσματα από την εισαγγελική έκθεση και τα πρακτικά της δίκης που κατέληξε στην αθώωση των ηθικών αυτουργών του εγκλήματος.

Κώστας Παπαϊωάννου «Πολιτική δολοφονία. Θεσσαλονίκη ’48 – Θεσσαλονίκη ’63», (2 τόμοι, Αθήνα 1993, εκδ. Το Ποντίκι). Εμπεριστατωμένη δημοσιογραφική παρουσίαση των δυο πολύκροτων υποθέσεων που συνδέονται με τη δράση του αντικομμουνιστικού παρακράτους της συμπρωτεύουσας (δολοφονίες Πόλκ & Λαμπράκη). Εκτενής αναφορά στο πολιτικό κλίμα των ημερών και έμφαση στις προσπάθειες συγκάλυψης από την πλευρά του κρατικού μηχανισμού.

Mark Mazower, Θεσσαλονίκη: Πόλη των Φαντασμάτων (1430-1950), εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 

Πάνος Μπαϊλης -Σάμμυ Βαρσάνο, Σαουλικό -Sauliko, εκδ. Ισνάφι 2012

ΔΕΙΤΕ

Μάης του Τάσου Ψαρρά (1976). Η αιματηρή απεργία των καπνεργατών της Θεσσαλονίκης το 1936, τα δραματικά γεγονότα που προηγήθηκαν και ο μηχανισμός που προετοίμασε τη δικτατορία του Μεταξά.

Ζ του Κώστα Γαβρά (1969). Το πασίγνωστο πολιτικό θρίλερ για τη δολοφονία του Λαμπράκη, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού.

Οι 100 ώρες του Μάη των Δήμου Θέου & Φώτου Λαμπρινού (1963). Ντοκιμαντέρ μικρού μήκους για το ίδιο θέμα, γυρισμένο αμέσως μετά τη δολοφονική επίθεση των παρακρατικών και πριν ακόμη ο Λαμπράκης ξεψυχήσει. Μέχρι το 1974 η προβολή της ταινίας ήταν απαγορευμένη από τις αρχές.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ο ΨΕΥΔΟ-ΜΕΣΣΙΑΣ ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΙ ΚΑΙ Η ΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΝΤΟΝΜΕΔΩΝ

Ο ΨΕΥΔΟ-ΜΕΣΣΙΑΣ ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΙ

ΚΑΙ Η

ΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΝΤΟΝΜΕΔΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ποιος ήταν ο αινιγματικός «Μεσσίας» Σαμπετάι Σεβί;

Ποιοι είναι οι μυστηριώδεις Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης;

Γράφει ο Γιώργος Στάμκος 

Ο ΕΒΡΑΙΟΣ «ΜΕΣΣΙΑΣ» ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΣΕΒΙ

Ο 17^ος αιώνας ήταν πολύ περίεργος, θα έλεγε κανείς «εσχατολογικός» αιώνας, ειδικά στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Υπήρχε μια αίσθηση παρακμής και απώλειας σκοπού, σε συνδυασμό με την αναμονή κοσμογονικών συμβάντων, όπως πίστευαν πως θα ήταν η έλευση του εσχατολογικού έτους 1666. Αυτός ο πνευματικός αναβρασμός ήταν ιδιαίτερα αισθητός στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας, που έμοιαζε σαν να περιμένει το «Μεσσία» της, έναν ρόλο που, όπως θα δούμε, έπαιξε και ο Σαμπετάι Σεβί (Shabbetai Zvi,1626-1676).

Ο Σαμπετάι Σεβί γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 23 Ιουλίου του 1626 και ήταν ένας από τους τρείς γιούς ενός φτωχού πατέρα. Παιδί με ευάλωτη υγεία ο Σεβί επιλέχτηκε από τον πατέρα του να σπουδάσει Καμπάλα. Την εποχή εκείνη η Σμύρνη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα του μυστικιστικού Ιουδαϊσμού και των καμπαλιστικών μελετών. Από μικρός ο Σεβί έδειξε έφεση στη μελέτη του Ταλμούδ και της Καμπάλα. Πιο πολύ όμως από τη μελέτη θρησκευτικών κειμένων, ο Σεβί έδειξε έναν ζήλο για το μυστικισμό και τη θρησκευτική έκσταση. Οργάνωσε ομάδα Καμπαλιστικής μελέτης και διαλογισμού, όπου μαζί με τον νου ασκούσαν και το σώμα τους. Ο ίδιος ο Σεβί πέρασε περιόδους έντονης άσκησης, ώστε να απελευθερωθεί από πάθη και πειρασμούς, αλλά και περιόδους μαλθακότητας και υλικών απολαύσεων.

Δεν άργησε να γίνει ραβίνος και να πραγματοποιεί φλογερά κηρύγματα. Ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ισχυρή και ασκητική του προσωπικότητα, αλλά κυρίως τα κηρύγματα του, άρχισαν να γοητεύουν τους Ραβίνους αλλά και από τους απλούς Εβραίους πιστούς. Άρχισε να αποκτά χιλιάδες οπαδούς και η φήμη του απλώθηκε ακόμη και στις εβραϊκές κοινότητες της κεντρικής Ευρώπης. Όλοι έβλεπαν στο πρόσωπο του το νέο Εβραίο «Μεσσία» και το «Βασιλιά του Ισραήλ». Ο ίδιος μπήκε στον πειρασμό να αυτοανακηρυχτεί «Μεσσίας», εκμεταλλευόμενος το κλίμα της εποχής. Υπήρχε όντως μια μυστικιστική ερμηνεία της Καμπάλα που προέβλεπε πως ο «Μεσσίας» θα εμφανίζονταν το 1648 και υπήρχαν αντίστοιχα πολλοί χριστιανοί που πίστευαν ότι το 1666 θα γινόταν η Δευτέρα Παρουσία!

Ο Σαμπετάι Σεβί δεν είχε παρά να πάει με κύματα της εποχής του και να ανακοινώσει την επερχόμενη έλευση του Μεσσία. Οι σφαγές Εβραίων στις ρωσικές στέπες και ο Τριακονταετής Πόλεμος που ταλαιπωρούσε τους Ευρωπαίους, ερμηνεύτηκαν ως «σημάδια», ως οι καταστροφές και τα βάσανα που έπρεπε να προηγηθούν της έλευσης του Μεσσία. Τελικά ο Σεβί σταμάτησε να αναγγέλλει την έλευση του Μεσσία και το 1651 ανακήρυξε τον εαυτό του «Μεσσία». Πρόφερε το όνομα του Θεού (Γιαχβέ), κάτι που μόνο ο αρχιερέας στην Ιερουσαλήμ μπορούσε να κάνει, ακύρωσε νηστείες και τελετές και κατέφυγε αρχικά στο Κάιρο, όπου η τοπική εβραϊκή κοινότητα τον ανακήρυξε «Μεσσία». Για να ολοκληρώσει τη μεσσιανική του εικόνα διόρισε δώδεκα οπαδούς του ως αποστόλους ή αντιπροσώπους των δώδεκα φυλών του Ισραήλ!

Το κήρυγμα του Σεβί άρχισε να βρίσκει απήχηση σε αρκετές πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι οπαδοί του έφτασαν τις 80.000. Σύμφωνα με την παράδοση ο Σαμπετάι Σεβί έφτασε και στη Θεσσαλονίκη, όπου ανάμεσα στους πολυπληθείς Εβραίους και παρά τις αντιδράσεις των Ραβίνων της πόλης, αρκετοί ομόθρησκοι του ακολούθησαν τις ιδέες του. Όχι μόνον στις ανατολίτικες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά ακόμη και σε κοσμοπολίτικες ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Βενετία, το Λιβόρνο, και το Άμστερνταμ, οι Ραβίνοι και οι Εβραίοι, παρασύρθηκαν από τη μεσσιανική ζάλη των οπαδών του Σαμπετάι Σεβί. Τότε ο Σεβί αποφάσισε πως ήταν η ώρα να επισκεφθεί την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη. Μόλις όμως έφθασε εκεί συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές, με διαταγή του σουλτάνου, που φοβήθηκε ταραχές. Επειδή ταπεινώθηκε και πήγε φυλακή χωρίς να το έχει προφητεύσει (!), κάποιοι οπαδοί του γύρισαν την πλάτη. Οι περισσότεροι όμως συνέχισαν να τον στηρίζουν και να τον ενισχύουν οικονομικά. Στο σπίτι-φυλακή του δεχόταν πιστούς από παντού. Ένας επισκέπτης του ήταν ο Ναχμία Κοέν, ένας ηλικιωμένος σοφός καμπαλιστής, που ήθελε να δει από κοντά και να σχηματίσει γνώμη για τον Σεβί. Έπειτα από τρία ημερόνυκτα συζητήσεων μαζί του ο Κοέν κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο Σεβί ήταν απατεώνας και αμέσως «έπεισε» τον σουλτάνο να τον εκτελέσει.

Στις 15 Σεπτεμβρίου του 1666 ο Σαμπετάι Σεβί παρουσιάστηκε ενώπιον του σουλτάνου. Εκείνος τον διέταξε να διαλέξει: θάνατος ή προσηλυτισμός στο Ισλάμ; Τότε ο Σεβί επέλεξε προσεκτικά το δεύτερο, φόρεσε στο κεφάλι του το τουρμπάνι και διακήρυξε δημόσια τη μεταστροφή του στο Ισλάμ. Πήρε μάλιστα το όνομα Μεχμέτ Εφέντη. Ο σουλτάνος τον αντάμειψε με τον τιμητικό τίτλο του «Φύλακα των Πυλών του Παλατιού» και του χορήγησε μια σύνταξη 150 πιαστρών ημερησίως, την οποία λάμβανε μέχρι το θάνατό του στις 30 Σεπτεμβρίου του 1676, κατά τη διάρκεια του Γιομ Κιπούρ, στο Dulcingo, μια μικρή πόλη της Αλβανίας. Έτσι άδοξα τέλειωσε η πορεία του πιο φιλόδοξου Εβραίου Μεσσία της τελευταίας χιλιετίας…

ΝΤΟΝΜΕΔΕΣ: ΟΙ ΑΠΟΣΤΑΤΕΣ ΕΒΡΑΙΟΙ ΠΟΥ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΤΗΚΑΝ

Η αποστασία του Σεβί συγκλόνισε τον εβραϊκό κόσμο. Πολλοί οπαδοί του τον αρνήθηκαν και συνέχιζαν να προσδοκούν έναν δεύτερο ερχομό Μεσσία. Αυτή η πίστη τους στην έλευση του Μεσσία συνεχίστηκε μέχρι και τον 18^ο αιώνα. Τα βιβλία που αφορούσαν το Σαμπετάι Σεβί καταστράφηκαν και οι αναφορές σ’ αυτόν ήταν σπάνιες. Υπήρχε ωστόσο και ένα μεγάλο τμήμα τον οπαδών του, που όχι μόνο δεν τον αρνήθηκε αλλά, ακολουθώντας την πράξη του, ασπάστηκαν το ισλάμ. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι Ντονμέδες, από τη τουρκική λέξη Donmeh που σημαίνει «αποστάτης». Βέβαια οι ίδιοι οι Ντονμέδες αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Mamin (Mümin στα τουρκικά), που σημαίνει οι «Πίστοι».

Ενας γαμπρός του που εγκαταστάθηκε αργότερα στη Θεσσαλονίκη, ο Ιακώβ, προσηλύτησε δεκάδες Εβραίους. Το 1683 οι οπαδοί του Σαμπετάι Σεβί, οι Ντονμέδες, ξεπερνούσαν τις 300 οικογένειες στη Θεσσαλονίκη, στις αρχές του 20^ου αιώνα ήταν πάνω από 10.000. Ο πατέρας της τελευταίας γυναίκας του Σεβί, ένας αξιοσέβαστος ραβίνος με το όνομα Ιωσήφ ο Φιλόσοφος, που ήταν από τη Θεσσαλονίκη, μετά το θάνατο του Σεβί, βοήθησε στην εξάπλωση της αίρεσης των Ντονμέδων στην Νύφη του Θερμαϊκού.

Το 1683 ο γαμπρός του Σεβί, ο Ιακώβ, προσηλύτισε νέους οπαδούς, ανάμεσα στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που αποκαλούνται Queridο (Αγαπητοί). Μια άλλη ομάδα Ντονμέδων είναι και οι λεγόμενοι Ισμιρλίτες (Izmirlis), που πήραν το όνομά τους από τη γενέθλια πόλη του Σεβί (Σμύρνη). Λίγα χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε και μια τρίτη ομάδα, από Ισμιρλίτες, φτωχούς στην καταγωγή, που αποσχίστηκαν και ακολούθησαν έναν χαρισματικό ηγέτη, τον νεαρό Μπαρούχ Ρούσο (γνωστό στους οπαδούς του ως Οσμάν Μπαμπά), που πίστευε στη μετενσάρκωση του Σεβί. Παρά τις οποίες δογματικές διαφορές τους και οι τρεις αυτές ομάδες είχαν πολλά κοινά στοιχεία και κυρίως την ακλόνητη πίστη τους στο Σαμπετάι Σεβί και την τήρηση των βασικών «Δέκα Εντολών» τους:

 

1. Πιστεύω στον έναν και μοναδικό Θεό.

2. Πιστεύω στον Μεσσία του, τον μοναδικό λυτρωτή σωτήρα, τον βασιλέα μας Σαμπετάι Σεβί, απόγονο του βασιλιά Δαυίδ.

3. Ορκίζομαι να μην πιάσω στο στόμα μου το όνομα του Θεού ή του Μεσσία του επί ματαίω και να μην ορκιστώ στο όνομά τους.

4. Αναλαμβάνω την ευθύνη να μεταφέρω το μήνυμα των μυστηρίων της μεσσιανικής πίστης μας από την μία κοινότητα στην άλλη.

5. Θα παίρνω μέρος στην συγκέντρωση των ομοθρήσκων μου κατά την 16η ημέρα του μηνός Κισλέβ για να συζητήσουμε τα μυστικά της μεσσιανικής μας πίστης.

6. Ορκίζομαι οτι δεν θα προσυλητίσω κανέναν στην πίστη του Τουρμπάν, πού λέγεται Ισλάμ.

7. Καθημερινώς θα διαβάζω το βιβλίο των Ψαλμών.

8. Θα παρακολουθώ με σχολαστικότητα τις συνήθειες των Τούρκων για να μην γεννηθούν υποψίες. Οχι μόνο θα ακολουθώ την νηστεία του ραμαζανιού αλλά και όλες τις άλλες μουσουλμανικές συνήθειες αι οποίες γιορτάζονται δημόσια

9. Δεν θα παντρεύομαι από μουσουλμανικές οικογένειες ούτε θα έχω στενές σχέσεις μαζ ίτους, διότι μου προκαλούν απέχθεια ιδίως οι γυναίκες τους.

10. Θα κάνω περιτομή στους γιούς μου.

Οι Ντονμέδες εξωτερικά ακολουθούσαν τις πρακτικές του μουσουλμανισμού, πήγαιναν στα τζαμιά, συμμετείχαν στο Ραμαζάνι, προσκυνούσαν στη Μέκκα (το περίφημο Χάτζη). Στον ιδιωτικό τους χώρο όμως ακολουθούσαν τις Ταλμουδικές πρακτικές, προσεύχονταν στο Μεσσία τους («στον βασιλιά μας») και στο «όνομα του Θεού, του Θεού του Ισραήλ». Φορούσαν μουσουλμανικά ρούχα, διάβαζαν το Κοράνι, αλλά ακολουθούσαν το εβραϊκό ημερολόγιο. Καμιά φορά προσλάμβαναν ραβίνους για να διδάξουν το Τόραχ στα παιδιά τους. Παρ’ ότι υπήρχε η υποψία ότι οι Ντονμέδες δεν ήταν πραγματικοί μουσουλμάνοι οι ίδιοι υποστήριζαν το αντίθετο. Η αλήθεια βέβαια είναι πως οι Ντονμένδες είχαν περισσότερες σχέσεις με διάφορες μουσουλμανικές αιρέσεις, όπως οι Σούφι, παρά με τους ορθόδοξους Σουνίτες.

ΟΙ ΣΑΜΠΕΤΑΪΣΤΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Η Θεσσαλονίκη ήταν το κέντρο των Ντονμέδων, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους, ήταν πιο ανοικτόμυαλοι και πιο ανοικτοί στις ευρωπαϊκές ιδέες, στην κοσμική γνώση, στον πολιτικό ριζοσπαστισμό και στον ελευθεροτεκτονισμό. Οι γυναίκες τους αποκτούσαν υψηλή μόρφωση και οι ίδιοι προτιμούσαν το ευρωπαϊκό ντύσιμο με καπέλα και γραβάτες. Διακατεχόμενοι από ένα περίεργο είδος μεσσιανισμού επιθυμούσαν να μετατρέψουν τη Θεσσαλονίκη του 19^ου αιώνα στην πιο φιλελεύθερη, προοδευτική και επαναστατική πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τελικά, όπως προαναφέραμε, οι Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης επειδή ήταν μουσουλμάνοι ανταλλάχτηκαν το 1923 και έφυγαν στην Τουρκία. Οι περισσότεροι κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου δημιούργησαν τη συνοικία τους και αποτέλεσαν μια ευδιάκριτη ομάδα επιχειρηματιών, εκδοτών, βιομηχάνων και διπλωματών της σύγχρονης Τουρκίας. Ντονμέδες ήταν ο Τούρκος δημοσιογράφος Ιππέκτσι, από τον οποίο πήρε το όνομα του το βραβείο ελληνο-τουρκικής φιλίας, όπως και πρώην υπουργός εξωτερικών Ισμαήλ Τζέμ. Σε γενικές γραμμές οι Ντονμέδες της Τουρκίας, που αριθμούν περίπου 20.000, αποτελούν τμήμα της τουρκικής ελίτ. Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχει μάλιστα και ένα Ινστιτούτο Σαμπεταϊκών Μελετών. Στην ίδια πόλη οι Ντονμέδες διατηρούν και το δικό τους κοιμητήριο, που βρίσκεται στο Σκουτάρι, στην ασιατική πλευρά του Βοσπόρου και ονομάζεται Selaniklier Mezarligi, δηλαδή «Κοιμητήριο Αυτών που Ήρθαν από Θεσσαλονίκη».

Πολιτικά οι Ντονμέδες της Τουρκίας είναι διχασμένοι. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι ένθερμοι Κεμαλιστές και υποστήριξαν έντονα τον φιλοδυτικό προσανατολισμό και τις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ, μια θέση που δημιούργησε υποψίες εκ μέρους των παραδοσιακών μουσουλμάνων Τούρκων.

Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν μυστικά κολέγια Καμπαλιστικών μελετών, αλλά και μυστικές συναγωγές όπου συναθροίζονται οι απόγονοι των οπαδών του Σαμπετάι Σεβί. Υπολογίζεται πως υπάρχουν περίπου 50 ιερείς των Σαμπεταϊστών και 12 Καμπαλιστικά κολέγια, τα οποία όμως λειτουργούν μυστικά. Η μυστικοπαθής κοινότητα των Σαμπεταϊστών εκτιμάται στα 20.000 μέλη, και είναι γνωστή στις τούρκικες δυνάμεις ασφάλειας, αλλά όχι και στο ευρύ κοινό. Οι περισσότεροι κατοικούν στην Κωνσταντινούπολη σε οικοδομές πολυτελείας και στην εβραϊκή συνοικία Shishli. Υπάρχουν ωστόσο και μερικές χιλιάδες Ντονμέδων που ζουν στη Σμύρνη και στα παράλια του Αιγαίου.

Οι Σαμπεταϊστές της Τουρκίας είναι πολύ προσεκτικοί γιατί φοβούνται τις αντιδράσεις από τα ακραία ισλαμικά στοιχεία. Η επιρροή τους πάντως στην Τουρκία είναι μεγάλη, ειδικά στην εξωτερική πολιτική της χώρας, η οποία είναι σε γενικές γραμμές φιλική προς το Ισραήλ. Από την άλλη οι Ντονμέδες δεν έχουν πάψει να θεωρούν τους εαυτούς τους «Θεσσαλονικείς», όπως πολλοί δικοί μας τρίτης γενιάς πρόσφυγες συνεχίζουν να θεωρούν τον εαυτό τους «Πόντιο» ή «Σμυρνιό», κι έχουν στραμμένες τις καρδιές τους στη Θεσσαλονίκη, την παλιά «Μητέρα του Ισραήλ» που τους εξόρισε.

Επιθυμούν να παίξουν το ρόλο της «γέφυρας» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και στις δεκαετίες που έρχονται ενδέχεται να βγουν δυναμικά στο προσκήνιο, όπως άλλωστε θα βγουν στο προσκήνιο και οι πόντιακής και κρητικής καταγωγής μουσουλμάνοι «Τούρκοι», που θα γίνουν γέφυρα φιλίας των δύο λαών.

 

 

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ στο Βιβλίο «ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ: Εξερευνώντας τα Μυστικά της Βαλκανικής Ενδοχώρας’, εκδ. Πύρινος Κόσμος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

1. ΜΥΣΤΙΚΟ ΒΕΛΙΓΡΑΔΙ: Μυστήρια στις Όχθες του Δούναβη

2. ΒΛΑΧΙΚΗ ΜΑΓΕΙΑ:  Ένα Μυστικό Ταξίδι στην Ανατολική Σερβία

3.ΟΡΟΣ ΡΑΝΤΑΝ ΚΑΙ ΤΟ «ΧΩΡΙΟ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ»: Τα Μυστικά της Σέρβικης «Πεντέλης»

4. ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΒΟΓΟΜΙΛΩΝ: Η Σκιά μιας Μεσαιωνικής Αίρεσης που Στοιχειώνει τα Βαλκάνια

5. Η  ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ  ΤΩΝ   ΠΑΛAΙΩΝ  ΘΕΩΝ: O Νεοπαγανισμός στις Σλαβικές Χώρες των Βαλκανίων

6. Η ΚΟΚΚΙΝΗ «ΘΡΗΣΚΕΙΑ» ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ: Οι Θεοί της Προηγούμενης Θρησκείας Γίνονται Πάντα οι «Διάβολοι» της Επόμενης!

 7. ΤΣΕΤΝΙΚΣ ΚΑΙ ΠΑΡΤΙΖΑΝΟΙ: Το  Αντάρτικο των Τσέτνικς στη Σερβία (1941-1945) και οι Παρτιζάνοι του Τίτο

8. ΣΙΩΠΗΡΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ: Το Ολοκαύτωμα των Σέρβων από τους Κροάτες Ούστασι (1941-1945)

9. Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ: Το «Ιδιωτικό Βασίλειο» του Μάρκο Μιλόσεβιτς στο Ποζάρεβατς

10: ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΑΛΒΑΝΩΝ

11.ΣΚΟΤΕΙΝΟΣ ΒΑΡΔΑΡΗΣ: Tα Μυστικά της Άλλης «Μακεδονίας» και η Βυζαντινή Διαμάχη για το Όνομα Μακεδονία

12. ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ DNA ΤΟΥ ΜΕΓΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ; Η Διαμάχη για την Προέλευση των Αρχαίων Μακεδόνων και οι Ανορθόδοξες Έρευνες των Σκοπίων

 13. ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ: Θρακικά Μυστήρια, Σλαβικός Μυστικισμός και Εξωγήινα Κρανία

14. VANGA: Η Τυφλή Προφήτισσα των Βαλκανίων

15 ΜΑΓΙΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ: Περιπλάνηση σε μια Αθάνατη Πόλη

16. ΒΟΥΚΟΝΤΛΑΚ ΚΑΙ ΒΑΜΠΙΡ: Οι Νυχτερινοί Δαίμονες των Βαλκανίων

17. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΔΡΑΚΟΥΛΑ: Γιατί ο Βλαντ Τέπες Έγινε Βαμπίρ;

18. ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ: Βρυκολακιασμένοι και Νεραϊδοπαρμένοι Βαλκάνιοι

19. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΖΟΥΓΚΟΡΙΕ: Ο Ισχυρότερος Θαυματουργός Τόπος των Καθολικών στα Βαλκάνια

20. ΙΕΡΑ ΕΞΕΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΡΟΑΤΙΑ: Κυνήγι Μαγισσών στα Δυτικά Βαλκάνια

21. ΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟ ΚΟΣΟΒΟ: H «Ιερή Γη» των Σέρβων στα Χέρια των Αλβανών

22. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΥΕΘΝΙΚΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ; Τα Νέα «Εθνικά Καθαρά» Βαλκάνια και Σενάρια Επαναχάραξης των Συνόρων

23. Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ: Οι «Αστικοί Θρύλοι» της Μυστικής Πρωτεύουσας των Βαλκανίων

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩ AMEΣΑ ΤΑ «ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ»;

 

Το βιβλίο (400 σελίδες) κανονικά στοιχίζει 25 ευρώ, και σας το προσφέρουμε με ΔΩΡΕΑΝ τα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής (μέσω ΕΛΤΑ ή κούριερ), για να σας έρθει άμεσα στο σπίτι σας.

Τηλεφωνείστε ΤΩΡΑ στο

2392.110215

ή στο 6945522050

ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS) με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Στοιχειωμένα Βαλκάνια”.

Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail:

stamkos@post.com

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ!

«Ένα φάντασμα στοιχειωνει τον Δυτικό Πολιτισμό.

Το Φάντασμα των Βαλκανίων»

Maria Todorova, Imagining the Balkans