Κίσινγκερ για Μακεδονικό: «Ελάτε κρυφά στις ΗΠΑ να το τελειώνουμε το θέμα…»
Τι είχε πει ο Χένρι Κίσινγκερ (1923-2023) στον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη κατά τη συνάντηση που είχαν το 1992 στο Νταβός, παρουσία των Γκλιγκόροφ και Αντοφ
“Το Μακεδονικό Ζήτημα. Για μεγάλο χρονικό διάστημα η Βουλγαρία διεκδίκησε, πολιτικά και εθνολογικά, τη Μακεδονία, όπως μαρτυρούν σελίδες της ιστορίας της, που στάζουν αίμα, και σελίδες της λογοτεχνίας της, που στάζουν πάθος. Το μακεδονικό ζήτημα μπορεί να συνοψιστεί στην ιστορία του κυρίου Όμεριτς, που μου την αφηγήθηκε η Βαντρούσκα. Ό Όμεριτς, που τον έλεγαν έτσι επί γιουγκοσλαβικής μοναρχίας, έγινε Ομέροφ, κατά την βουλγαρική κατοχή στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κι έπειτα Ομέρσκι για την Δημοκρατία της Μακεδονίας, που συμπεριελήφθη στην γιουγκοσλαβική Ομοσπονδία. Το αρχικό του όνομα, Ομέρ, ήταν τούρκικό”.
Κλαούντιο Μάγκρις (Claudio Magris), 1986, από το κεφάλαιο “Μια Αβέβαιη Γεωγραφία” του βιβλίου του “ΔΟΥΝΑΒΗΣ”, ένα αριστούργημα της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και όχι μόνον.
Γράφει ο Σταύρος Τζίμας
…Την ώρα που τρώγαμε στο Νταβός, ο Μητσοτάκης μου έδωσε ένα σημείωμα, ένα μικρό χαρτάκι που έγραφε ότι “το μάξιμουμ που μπορεί να δεχθεί με τα σημερινά δεδομένα η Ελλάδα για αυτό το θέμα είναι το Δημοκρατία της Μακεδονίας-Σκόπια, ή παρένθεση ή παύλα, αυτό είναι το μέγιστο”. Το έγραψε σε ένα λευκό χαρτί και μου είπε: “Να το δώσεις στον Γκλιγκόροφ και να του πεις ότι ,αν δεν αλλάξετε όνομα, δεν μπορεί να υπάρξει λύση”».
Ηταν αρχές Φεβρουαρίου του 1992 και γύρω από το τραπέζι στο δείπνο, στο πλαίσιο του γνωστού παγκόσμιου οικονομικού φόρουμ στο Νταβός, κάθονταν ο Χένρι Κίσινγκερ, ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο στενός συνεργάτης του Κίρο Γκλιγκόροφ, πρόεδρος της Βουλής της «Δημοκρατίας της Μακεδονίας» Στόγιαν Αντoφ.
«Ο Μητσοτάκης ήταν επιφυλακτικός για τη συνάντηση μαζί μου. Δεν υπήρχαν μέχρι τότε επαφές. Τέλος πάντων, μας “συνάντησαν”. Ο οικοδεσπότης μάς έβαλε, όχι τυχαία, στο ίδιο τραπέζι στο δείπνο. Ο Μητσοτάκης, εγώ και ο Κίσινγκερ. Και τότε ήταν οι πρώτες συνομιλίες ουσιαστικά», μου είπε σε μια εξόχως ενδιαφέρουσα συνέντευξη για την «Κ» (19 Οκτωβρίου 2014) ο ογδοντάχρονος τότε Στόγιαν Αντοφ, παλιός υπουργός του Τίτο, εμφορούμενος από τη γιουγκοσλαβική σχολή σκέψης στα ζητήματα της γεωπολιτικής
Η απόσχιση της τότε Σ.Δ. Μακεδονίας από την καταρρέουσα Γιουγκοσλαβία ήταν νωπή, και μάλιστα οι πολίτες της με συντριπτικό ποσοστό σε δημοψήφισμα είχαν ταχθεί υπέρ της ίδρυσης ανεξάρτητου κράτους υπό το όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας».
Η ελληνική πλευρά «ψαχνόταν» ως προς τη στρατηγική της απέναντι στην εμφάνιση ανεξάρτητου «μακεδονικού κράτους» και εν πολλοίς είχε εναποθέσει τις ελπίδες της στον Μιλόσεβιτς.
Σε αυτή την ατμόσφαιρα και με τον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο να εξαπλώνεται, γύρω από το τραπέζι με τους εκλεκτούς μεζέδες στο χιονισμένο Νταβός, ο Κίσινγκερ, όπως μου είπε ο Αντοφ, πρότεινε στον Μητσοτάκη να συναντηθούν κρυφά στην Αμερική με τον Γκλιγκόρωφ και να τα βρουν «για να τελειώνουμε το θέμα».
«“Κώστα, είστε τυχεροί που με την παρουσία αυτού του κράτους απομακρύνονται τα σύνορά σας κατά διακόσια τριάντα χιλιόμετρα από τον πιο επικίνδυνο γείτονά σας, τη Σερβία”, του είπε κάποια στιγμή ο Κίσινγκερ. Οταν η κουβέντα ήρθε στις σχέσεις της χώρας μου με την Ελλάδα, ο Κίσινγκερ επέμενε ότι η Αθήνα πρέπει να μας αναγνωρίσει ως Μακεδονία και να ξεκινήσει μια περίοδος σύσφιγξης των σχέσεων. Ο Μητσοτάκης του απάντησε πως αυτό ήταν δύσκολο και ότι το κλίμα στην Ελλάδα δεν ευνοούσε τέτοιες κινήσεις. Του είπε ακόμα ότι υπάρχουν στα Σκόπια κάποιοι που έχουν αλυτρωτικές διαθέσεις και θέλουν να γίνουν κληρονόμοι της Ιστορίας της αρχαίας Μακεδονίας. Τώρα που τα βλέπω από απόσταση πολλών χρόνων, λέω ότι τα προέβλεψε αυτά ο Μητσοτάκης, τα βλέπουμε μπροστά μας (σ.σ. εννοούσε τα όσα έκανε η κυβέρνηση Γκρούεφσκι). Στην παρατήρηση του Μητσοτάκη ότι κάποιοι κύκλοι θέλουν να σφετεριστούν την Ιστορία της Μακεδονίας, ο Κίσινγκερ του απάντησε γελώντας: “Υπάρχουν, αλήθεια, τέτοιοι μπουνταλάδες;”. Πάνω στην κουβέντα σε κάποια στιγμή ο Κίσινγκερ έριξε μια ιδέα. Απευθυνόμενος σε εμένα μου είπε: “Πέστε του κ. Γκλιγκόροφ ότι θεωρώ πως είναι απαραίτητο να συναντηθεί με τον Μητσοτάκη” και γυρίζοντας προς εκείνον του λέει: “Κώστα, και εσύ κοίτα να συναντηθείς με τον Γκλιγκόροφ, ελάτε σε εμάς στην Αμερική, θα βρεθεί κάποια ευκαιρία για να έρθετε διακριτικά, με κάποια πρόφαση, και εκεί να συνομιλήσετε και να το τελειώνουμε το ζήτημα αυτό”. Ο Μητσοτάκης του είπε: “Δύσκολα-δύσκολα”, αλλά δεν το απέρριψε. Ο Κίσινγκερ επέμενε η συνάντηση να γίνει υπό πλήρη μυστικότητα – κατ’ εξοχήν αμερικανική πρακτική. Τέτοια συνάντηση δεν έγινε. Εκανα σημείωμα στον Γκλιγκόροφ, το βρήκε ενδιαφέρον αλλά δεν έγινε τίποτα. Μετά άλλαξαν οι καταστάσεις…».
Ο Αντoφ, όταν τον ρώτησα σχετικά, υποστήριξε ότι το 1992 δεν υπήρχε από τα Σκόπια διάθεση για υποχώρηση. Ούτε ακόμα και το ’93, ενόψει της ένταξης της χώρας στον ΟΗΕ, διαφαίνονταν προθέσεις για συμβιβασμό. Ο Γκλιγκόροφ χειριζόταν ο ίδιος προσωπικά το ζήτημα της ονομασίας και απέφευγε να εξωτερικεύει τις σκέψεις του επ’ αυτού. «Μαζί μιλούσαμε με τις ώρες για το ζήτημα αυτό και κάποιες φορές μου έλεγε ότι κάτι πρέπει να γίνει».
Τον 6ο π.Χ. αιώνα, όταν εμφανίστηκε ο Κομφουκιανισμός στην Κίνα, ο Βουδισμός στην Ινδία και ο Ορφισμός στην Ελλάδα, ο Ζωροαστρισμός γινόταν η κυρίαρχη θρησκεία στην πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία: την Περσική Αυτοκρατορία της δυναστείας των Αχαιμενιδών (550-330 π.Χ.), η οποία διένυε μια περίοδο ακμής, επέκτασης και μεταμόρφωσης.
Ο Ζωροαστρισμός θεωρείται ως η πρώτη μεγάλη παγκόσμια θρησκεία, που υιοθέτησε μια δυιστική κοσμοαντίληψη. Ο προφήτης Ζωροάστρης ίδρυσε τον Ζωροαστρισμό ή την Καλή Θρησκεία, όπως την αποκαλούσε, τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Δεν είναι γνωστές οι ακριβείς χρονολογίες της δράσης του. Μελετητές την έχουν τοποθετήσει σε διαφορετικές περιόδους που ξεκινούν από το περίπου 1700 π.Χ. και φτάνουν ως το 600 π.Χ. Η σύγχρονη έρευνα συγκλίνει περισσότερο στις μεσαίες ημερομηνίες, δηλαδή κάπου ανάμεσα στο 1400-1000 π.Χ. Αυτό το πέπλο μυστηρίου που καλύπτει τη ζωή του Ζωροάστρη, συντέλεσε στο να γεννηθούν διάφοροι μύθοι γύρω από αυτόν και συγκεκριμένα ότι ο Ζωροάστρης ήταν μια κάποια θεϊκή δύναμη. Εντούτοις, στην αρχαιότερη πηγή, στους Γκατάς (ύμνους), τμήμα της ιερής Αβέστα, που περιέχει τους νόμους, αναφέρεται κατηγορηματικά πως ο Ζωροάστρης υπήρξε άνθρωπος και προφήτης.
Αυτό σημαίνει πως ο Ζωροαστρισμός είναι αναμφίβολα η παλαιότερη εξ αποκαλύψεως θρησκεία η οποία άσκησε, άμεσα ή έμμεσα, τη μεγαλύτερη επιρροή στην ανθρωπότητα, απ’ ότι οποιαδήποτε άλλη θρησκευτική πίστη. Πιο συγκεκριμένα στον Ζωροαστρισμό οφείλουμε τις γνωστές και στις τρεις Αβρααμικές θρησκείες (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Μουσουλμανισμός) έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης, της Ημέρας της Κρίσης, της ατομικής σωτηρίας, του Καλού Θεού και του Κακού Θεού (Σατανά), του Αρμαγεδδών, του Μεσαία, της μέλλουσας ανάστασης, της αιώνιας (μεταθάνατον) ζωής κ.α. Ειδικά για την Ημέρα της Κρίσης οι Ζωροάστρες πιστεύουν πως όλοι οι νεκροί περνούν από γέφυρα Τσινβάτ για να φθάσουν στον Παράδεισο των Ύμνων (Παράδεισος) ή καταλήγουν στον Οίκο του Ψεύδους (Κόλαση).
Ο Ζωροαστρισμός στην παραδοσιακή του μορφή είναι θρησκεία μονοθεϊστική, διότι θεωρείται η Καλή Θρησκεία υποστηρίζοντας πως υπάρχει μόνον ένας Καλός Θεός, ο Αχούρα Μάζδα, που σημαίνει Σοφός Κύριος, γνωστός και ως Ορμάζδ ή Ωρομάσδης. Σ’ αυτόν τον Σοφό Κύριο υποτάσσονταν δύο ισοδύναμες δίδυμες δυνάμεις: του Σπέντα Μαϊνιού (Αγαθό ή Άγιο Πνεύμα) και του Άνγκρα Μαϊνιού (Κακό ή Πονηρό Πνεύμα). Ενώ η αρχική πηγή του κόσμου είναι αγαθή, όλα τα κακά προέρχονται από το πονηρό πνεύμα Άνγκρα Μαϊνιού, που είναι αναπόφευκτο στο τέλος του χρόνου να χάσει τη δύναμή οπότε και θα επέλθει η Αιωνιότητα. Κατά την ιστορική εξέλιξη του Ζωροαστρισμού, σε συνδυασμό με τις μεταπτώσεις της Περσικής Αυτοκρατορίας της οποίας ήταν και η επίσημη θρησκεία, η αρχική τριάδα περιορίστηκε σ’ ένα διπολικό ζεύγος και ο Αχούρα Μάζδα ταυτίστηκε με το Σπέντα Μαϊνιού. Τα ονόματα του Σοφού Κυρίου και του αντιπάλου του Κακού Πνεύματος συναιρούμενα σε Ορμάζδ και Αριμάν.
Τα απομεινάρια του Ζωροαστρισμού και η αναβίωσή του
Ποια ήταν η μοίρα του Ζωροαστρισμού στα μονοπάτια της ιστορίας και τι απέγιναν τελικά οι Ζωροάστρες, οι οπαδοί της πρώτης θρησκείας στον κόσμο ; Η θρησκεία του Ζωροαστρισμού παρέμεινε κυρίαρχη στον ιρανο-περσικό χώρο μέχρις τις αρχές του 7ου μ.Χ. αιώνα και τη δυναμική εμφάνιση του μουσουλμανισμού. Η αραβική κατάκτηση της Περσίας (637-650 μ.Χ) οδήγησε στο βίαιο εξισλαμισμό του Ιράν και στην καταστροφή της Ζωροαστρικής θρησκείας και των ιερών της, καθώς και την αμείλικτη καταδίωξη των πιστών της. Ο Ζωροαστρισμός όμως, παρά την ισλαμική επικράτηση, συνέχισε να επιβιώνει στο Ιράν και κατά τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές απόπειρες εξέγερσης κατά των μουσουλμάνων που όμως απέτυχαν. Η πλειονότητα των οπαδών του Ζωροαστρισμού εγκατέλειψε τότε το Ιράν κι εγκαταστάθηκε στη βορειοδυτική Ινδία (Βομβάη), όπου και σχημάτισε την κλειστή κοινότητα των Πασρσιτών. Όσοι έμειναν στο μουσουλμανικό (σιιτικό) Ιράν, γνωστοί και ως Μαζδαίοι, περιθωριοποιήθηκαν και καταπιέστηκαν.
Αξιοσημείωτο είναι όμως το γεγονός πως οι Ιρανοί, όταν μεταστράφηκαν από τον Ζωροαστρισμό στο μουσουλμανισμό, υιοθέτησαν εξ αρχής μια δική τους εκδοχή του Ισλάμ και δημιούργησαν τον ξεχωριστό κλάδο του Σιιτισμού, που θεωρείται “σχισματικός” από τους “ορθόδοξους” μουσουλμάνους (Σουνίτες). Οι Ιρανοί Σιίτες βλέπουν το ρόλο του θρησκευτικού ηγέτη τους περισσότερο πνευματικό, ενώ τονίζουν την εσωτερική διάσταση της θρησκείας και πιστεύουν πως όλοι οι (δώδεκα ή επτά) μεγάλοι Ιμάμηδες υπήρξαν φορείς του Θείου Φωτός -ένα ακόμη Ζωροαστρικό κατάλοιπο. Στην ομολογία πίστεως τους προσθέτουν, έπειτα από τον Θεό και τον προφήτη Μωάμεθ, και τον Αλή που είναι “φίλος του Θεού”, σχηματίζοντας έτσι μια “αγία τριάδα”, που κι αυτή παραπέμπει στην αρχική τριάδα του Ζωροαστρισμού: Αχούρα Μάζδα – Σπέντα Μαϊνιού – Άνγκρα Μαϊνιού. Διατηρούν μάλιστα και μια προφορική παράδοση που υποστηρίζει πως ο Αλή και η οικογένεια του κατάγονται εξ αίματος από τους τελευταίους Πέρσες Ζωροάστρες βασιλείς, δίνοντας έτσι μια αίσθηση συνέχειας μιας πανάρχαιης ιερής παράδοσης. Υπό μία έννοια το δόγμα του Σιιτισμού εγκολπώνει αρκετά Ζωροαστρικά, Γνωστικιστικά και Μανιχαϊκά στοιχεία, καθώς και τον μεγάλο προφητικό αποκαλυπτικό κύκλο, που περιλαμβάνει τον Αδάμ, το Νώε, τον Αβραάμ, τον Μωυσή, τον Ιησού, τον Μωάμεθ, ενώ ο τελευταίος προφήτης που αναμένεται είναι ο περίφημος Μαχντί, που θα ολοκληρώσει, σύμφωνα με τους Σιίτες, και τον κύκλο των αποκαλύψεων.
Στην εποχή μας ο συνολικός αριθμός των εναπομείναντων πιστών του Ζωροαστρισμού δεν ξεπερνά τις 200.000. Από αυτούς οι περισσότεροι ζουν στην Ινδία (80.000 Παρσιστές), περίπου 25.000 στο Ιράν, 10.000 στην κεντρική Ασία, 5.000 στο Πακιστάν, στο Ιρακινό Κουρδιστάν και στο Αζερμπαϊτζάν, 25.000 στη βόρεια Αμερική, 3.500 στην Αυστραλία, κι ένας μικρότερος αριθμός στη Μεγάλη Βρετανία. Ένας από τους Ζωροάστρες της Βρετανίας ήταν και ο διάσημος ροκ τραγουδιστής Φρέντι Μέρκιουρι (1946-1991), τo πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Φαρόκ Μπουλσάρα και καταγόταν από τους Παρσιστές της Ινδίας. Γενικά ο Ζωροαστρισμός θεωρείται φθίνουσα θρησκεία στο σύγχρονο κόσμο κι αν δεν ανανεωθεί με νέους προσήλυτους προβλέπεται να πάρει κι αυτή τη θέση της στο απέραντο νεκροταφείο των χαμένων θρησκειών της ιστορίας.
Ίσως όμως αυτό τελικά να μη συμβεί. Μόνο στο βόρειο Ιράκ τα τελευταία χρόνια δεκάδες χιλιάδες Κούρδοι, πρώην μουσουλμάνοι Σουνίτες, μεταστρέφονται μαζικά στο Ζωροαστρισμό, τη “θρησκεία των προγόνων” τους, όπως οι ίδιοι τον χαρακτηρίζουν. Οι νεοφώτιστοι οπαδοί του υποστηρίζουν πως οι Κούρδοι, που χωρίζονται σε διάφορες υποφυλές, διαλέκτους, θρησκείες και δόγματα, θα πρέπει να ενωθούν και να συσπειρωθούν γύρω από μια πραγματική “κουρδική πίστη”, που δεν είναι άλλη από τον Ζωροαστρισμό. Οι νεο-Ζωροάστρες υποστηρίζουν πως αυτή η θρησκεία έχει βαθιές κουρδικές ρίζες, μιας και ιδρύθηκε από τον Ζωροάστρη ή Ζαρατούστρα, που γεννήθηκε στο σημερινό ιρανικό Κουρδιστάν, μια περιοχή γνωστή στην αρχαιότητα ως Μηδία -οι Κούρδοι, ως γνωστόν. είναι απόγονοι των αρχαίων Μηδών- και το ιερό βιβλίο της Αβέστα γράφτηκε σε μια αρχαία γλώσσα, τη Μηδική, από την οποία προέρχεται και η κουρδική με τις διάφορες διαλέκτους της. “Αυτή η θρησκεία θα αποκαταστήσει τον πραγματικό πολιτισμό των Κούρδων. Η αναβίωση είναι ένα μέρος μιας πολιτιστικής επανάστασης που δίνει στους ανθρώπους νέους τρόπους να εξερευνήσουν την ειρήνη του νου, την αρμονία και την αγάπη”, υποστηρίζει ο Λουκμάν Αλ Χατζ Καρίμ, ένας ανώτερος εκπρόσωπος του Ζωροαστρισμού και επικεφαλής μιας οργάνωσης που πιστεύει πως ο Ζωροαστρισμός ή Zardashti, όπως λέγεται στην κουρδική γλώσσα, είναι κατεξοχήν Κουρδικός, αν και αποτελεί οικουμενική θρησκεία.
Σύμφωνα με τον Shwan Rahman, έναν ακόμη νεοφώτιστο Ζωροαστριστή του βόρειου Ιράκ: «Όλοι οι Κούρδοι είμαστε υπερήφανοι για την κληρονομιά μας. Είναι επόμενο λοιπόν πως η κουρδική φύση της θρησκείας αυτής επηρέασε την απόφασή μου να προσχωρήσω σ’ αυτή». Από την πλευρά του ο 30χρονος Ραχμάν, που μεγάλωσε στο Λονδίνο και ήταν ένας πιστός Μουσουλμάνος για το μεγαλύτερο μέρος της εφηβείας του, και στη συνέχεια άθεος, όταν επέστρεψε στην αυτόνομη περιοχή του Κουρδιστάν το 2010 για να ζήσει και να εργαστεί ως δικηγόρος έγινε κι αυτός Ζωροάστρης. Ο Ραχμάν λέει πως η ειρηνική φιλοσοφία αυτής της θρησκείας, που μοιάζει κάπως με αυτή του Ζεν, ήταν αυτό που τον προσέλκυσε σ’ αυτήν: “Οι βασικές αρχές του Ζωροαστρισμού ταιριάζουν με τον τρόπο σκέψης μου”. Άλλωστε υπάρχει ένα πανάρχαιο σχετικό απόφθεγμα του Ζωροαστρισμού: «Καλά λόγια, καλές σκέψεις και καλές ενέργειες”. Σύμφωνα με δημοσιεύματα τοπικών εφημερίδων μόνο μέσα σ’ ένα χρόνο, περίπου 10.000 Κούρδοι του Ιράκ έχουν αποδεχτεί το Ζωροαστρισμό, ενώ σύμφωνα με κάποιες άλλες πηγές ο συνολικός αριθμός των νέων προσήλυτων μπορεί να φτάνει τις 100.000. Τον Αύγουστο του 2015, η περιφερειακή κυβέρνηση του Ιρακινού Κουρδιστάν (KRG) αναγνώρισε επίσημα το Ζωροαστρισμό ως θρησκεία -μια κίνηση που προκάλεσε ανάμεικτες αντιδράσεις. Οι νεοφώτιστοι στο Ζωροαστρισμό οργανώνουν τελετές κι επίσης ζήτησαν την άδεια να χτίσουν μέχρι και 12 ναούς στην περιοχή. “Ελπίζω πραγματικά να ανοίξουν σύντομα οι ναοί μας ώστε να μπορούμε να επιστρέψουμε στην αυθεντική μας θρησκεία” ελπίζει ο Ντάρα Αζίζ, ένας ακόμη νεοφώτιστος Ζωροάστρης.
Σε αντίθεση με τη Δύση, όπου αρκετοί Δυτικοί πρώην Χριστιανοί έχουν προσχωρήσει στο Ζωροαστρισμό, στο Ιράκ η προσχώρηση στο Ζωροαστρισμό δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση. Σημαίνει εγκατάλειψη του Ισλάμ, κάτι που θεωρείται έγκλημα με βάση τους νόμους που ισχύουν στο Ιράκ. Γι’ αυτό και οι Ζωροάστρες εμφανίζονται ακόμη ως “μουσουλμάνοι’ στα επίσημα έγγραφα. Ακόμη και στο Κουρδιστάν υπάρχουν αυτοί που τους κατηγορούν για ειδωλολατρεία και πυρολατρεία, ενώ συχνά δέχονται και απειλές, αν και δεν τους πτοούν. Έχοντας ωστόσο αναγνωριστεί από το 2015 ως μία από τις επίσημες θρησκείες του Ιρακινού Κουρδιστάν οι Ζωροάστρες διεκδικούν περισσότερα από ένα Κέντρο Ζωροαστρικού Πολιτισμού και Κληρονομιάς που υπάρχει ήδη στην πρωτεύουσα Σουλεϊμανίγια και κυρίως την ισοτιμία τους και το δικαίωμα να κτίζουν τους ναούς τους, να τελούν δημόσια τις τελετές τους και να διδάσκουν ελεύθερα τη θεολογία τους. Σε κάθε περίπτωση το γεγονός και μόνο πως αναβιώνει μια τέτοια πανάρχαια θρησκεία στον τόπο που γεννήθηκε και μάλιστα μέσα σε τόσο ταραγμένες συνθήκες, αποτελεί ένα φαινόμενο που ίσως προεικάζει ένα μέλλον όπου αρχαίες και σχεδόν ξεχασμένες θρησκείες θα επανεμφανιστούν δυναμικά σπάζοντας τα μεταφυσικά μονοπώλια των παραδοσιακών θρησκειών. Ειδικά η επανεμφάνιση του Ζωροαστρισμού ως ζωντανής θρησκείας στη Μέση Ανατολή ενδέχεται να ταράξει τα λιμνάζοντα ύδατα των τριών Αβρααμικών θρησκειών καθώς ο Ζωροαστρισμός αποτελεί πνευματική πηγή από την οποία επηρεάστηκαν, έμμεσα ή άμεσα, οι περισσότερες σημερινές θρησκείες.
Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Πεισσότερα μπορείτε να διαβάσετε στο κεφάλαιο «Ζωροαστρισμός: Φως εναντίον Σκότους» του βιβλίου μου ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΘΕΟΥ: Οι Πρόδρομοι των Βογόμιλων:
ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΒΟΓΟΜΙΛΩΝ”;
Το βιβλίο κοστίζει 20 ευρώ, συντα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής μέσω ΕΛΤΑ ή Κούριερ,
για να σας έρθει Άμεσα στο σπίτι σας !
Επικοινωνήστε στο
2392.110215
ή στο 6945522050
ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS) με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Πρόδρομοι των Βογόμιλων”.
Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail: stamkos@post.com
«Οι εκπεσόντες από τον Ουρανό άγγελοι, εισέρχονται στα σώματα των γυναικών μετά από σαρκική επιθυμία κι έτσι γεννιέται πνεύμα εκ πνεύματος και σαρξ εκ σαρκός. Μ’ αυτόν τον τρόπο συμπληρώνεται η βασιλεία του Σατανά σ’ αυτόν εδώ τον κόσμο και εις πάντα τα έθνη»
LIBER APOCRYPHUS SANCTI IOANNI
ή Tainata Kniga
Το λεγόμενον Ψευδοευαγγέλιον Τουτέστιν Βίβλος Απόκρυφος των Βογομίλων
Η Ουκρανία είναι το “Τελευταίο Σύνορο” της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την ανατολή: το θερμό σημείο της συνάντησής της με τη Ρωσία, η οποία αποτελεί και τη μεγαλύτερη ευρασιατική δύναμη. Διακαής πόθος της Μόσχας ήταν πάντοτε η Ουκρανία: αυτός ο μικρομέγαλος Σλάβος αδελφός της, που εκτείνεται στα νοτιοδυτικά της καταλαμβάνοντας τον χώρο που κάποτε αποτελούσε τον περιβόητο “διάδρομο της στέπας”. Πρόκειται για την παραδοσιακή ζώνη των εισβολών των νομαδικών λαών της κεντρικής Ασίας προς την Ευρώπη, την οποία η Μόσχα επιδιώκε για λόγους ασφάλειας να βρίσκεται υπό την κυριαρχία και τον έλεγχο της, τόσο πολιτικά και οικονομικά, όσο και πολιτιστικά και εκκλησιαστικά. Άλλωστε στα Ρωσικά η λέξη “Ukraina” σημαίνει “συνοριακή περιοχή” ή “μεθόριος”, και η Μόσχα θεωρεί ζωτικής σημασίας για την ασφάλεια και τα γεωπολιτικά της συμφέροντα τον έλεγχο αυτής της περιοχής, η οποία το 1991 έγινε για πρώτη φορά ανεξάρτητη.
Το ψηφιδωτό της Ουκρανίας
Ανάμεσα στην πόλη Λβοφ (Λέμπεργκ ονομαζόταν στα Γερμανικά, όταν ακόμη αποτελούσε τμήμα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων) της Γαλικίας στη Δύση, κοντά στα σύνορα με την Πολωνία, και στην ρωσόφωνη πόλη Χάρκοβο στην Ανατολή, κοντά στα σύνορα με τη Ρωσία, υπάρχει ένα αγεφύρωτο χάσμα πολιτικών, οικονομικών, πολιτισμικών, θρησκευτικών και εθνογλωσσικών διαφορών. Το Χάρκοβο ήταν η πρώτη πρωτεύουσα, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας και σήμερα είναι η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της χώρας, κι ένα μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, κατοικημένο από μια ρωσόφωνη πλειονότητα, που έχει το βλέμμα της μονίμως στραμμένο προς τη Μόσχα. Το Λβοφ, αν και μισό σε πληθυσμό από το Χάρκοβο, έχει τα χαρακτηριστικά μιας “κεντροευρωπαϊκής πόλης”, με πληθυσμό που είναι κυρίως Ουνίτες (ελληνο-καθολικοί “βυζαντινού ρυθμού”, δηλαδή με ορθόδοξο τυπικό, που αναγνωρίζουν τα πρωτεία του πάπα), καθολικοί και προτεστάντες, Ουκρανούς εθνικιστές αλλά και μειονοτικούς Πολωνούς, αλλά είναι και μια “ελεύθερη πόλη για ελεύθερους ανθρώπους” (όπως έγραφαν και τα συνθήματα των διαδηλωτών της λεγόμενης “πορτοκαλί επανάστασης” του 2014) με φιλελεύθερους ακτιβιστές που έχουν τα βλέμματα τους στραμμένα (μέσω της επιρροής της Πολωνίας) προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Ουκρανία (77% Ουκρανοί, 18% Ρώσοι και 5% διάφοροι, ανάμεσα τους και 100.000 -150.000 Έλληνες), όλα αυτά τα 31 χρόνια μετά την ανεξαρτησία της, ήταν ένα εκκρεμές μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας και ο λαός της ήταν διχασμένος ανάμεσα σε φιλοευρωπαίους/φιλοδυτικούς και φιλορώσους/σλαβόφιλους. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύτηκε η Μόσχα για να θέσει την Ουκρανία υπό τον έλεγχό της, αρχικά υποστηρίζοντας Ρωσόφιλους Ουκρανούς προέδρους, αλλά και με την πολιτική του “καρότου και μαστιγίου”, εργαλειοποιώντας την παροχή φυσικού αερίου και τους αγωγούς που διέρχονται από την Ουκρανία, αλλά και τη μεγάλη ρωσική και ρωσόφωνη κοινότητα της χώρας.
Αν και η σημερινή Ρωσική Ομοσπονδία, υπό τον “νεο-Τσάρο” Πούτιν, έχει το μισό πληθυσμό και τα 3/4 των εδαφών της Σοβιετικής Ένωσης, εντούτοις, ως διάδοχο κράτος, κληρονόμησε τη θέση της ΕΣΣΔ ως μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, όλα τα πυρηνικά της συστήματα, αλλά και ως ένα βαθμό τις φιλοδοξίες ανασύστασης της παλαιάς Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Μπορεί να μην το παραδέχεται ανοικτά αλλά η Ρωσία, κατέχοντας 17 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα ή το 1/8 του της ξηράς του πλανήτη μας, επιθυμεί να ελέγχει τους νεότευκτους γείτονές της, το «Εγγύς Εξωτερικό» της, αφού δεν μπορεί να τους υποτάξει. Ειδικά επιθυμεί τον έλεγχο της Ουκρανίας, κατά προτίμηση ολόκληρης, αλλά αν αυτό δεν είναι εφικτό μπορεί αρχικά να αρκεστεί στον έλεγχο του ανατολικού της τμήματος, αρκεί να της εξασφαλίζει την απρόσκοπτη πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα, μέσω Κριμαίας την οποία και προσάρτησε το 2014, και την διέλευση των αγωγών αερίου προς την Ευρώπη.
Ναζιστική εισβολή και εγκλήματα
Λίγες χώρες της Ευρώπης υπέφεραν όσο η Ουκρανία κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Τα εδάφη της υπήρξαν πεδία των σκληρότερων και των πιο αιματηρών μαχών κατά τη διάρκεια των περασμένων αιώνων, ενώ ο λαός της υπέφερε πάντα από τους επιδρομείς, τους εισβολείς, τους ντόπιους και τους ξένους δυνάστες. Μόνο κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα η Ουκρανία θρήνησε πολλά εκατομμύρια θύματα από τις τσαρικές διώξεις και τα πογκρόμ κατά των Εβραίων, τον εμφύλιο πόλεμο του 1919, τον τεχνητό λιμό και την βίαιη κολεκτιβοποίηση, τις σταλινικές εκκαθαρίσεις, (ο Dmitry Manuilsky ήταν ο Ουκρανός που έφερε τη μεγαλύτερη ευθύνη για την ισοπέδωση της Ουκρανίας από τον Στάλιν το 1933), τη ναζιστική εισβολή και κατοχή, τη γενοκτονία των Εβραίων, τα σοβιετικά αντίποινα και τους μεταπολεμικούς μαζικούς εκτοπισμούς των μειονοτήτων.
Η επικράτηση του Αδόλφου Χίτλερ και των Ναζί στη μεσοπολεμική Γερμανία δεν άργησαν να σύρουν την Ευρώπη στη Μεγάλη Νύχτα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στοιχειωμένη με τα φαντάσματα δεκάδων εκατομμυρίων αδικοχαμένων ανθρώπων. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Γερμανικός Στρατός, η Βέρμαχτ, είχε μετατραπεί σταδιακά σε μια ημιεγκληματική οργάνωση, λόγω της ναζιστικής προπαγάνδας, του μισαλλόδοξου φανατισμού και των ακραίων συνθηκών του ολοκληρωτικού πολέμου. Λεηλατούσε, έκλεβε, εκτελούσε εν ψυχρώ αμάχους και πυρπολούσε χωρίς δεύτερη σκέψη ολόκληρα χωριά.
Το Ανατολικό Μέτωπο (Ostfront), δηλαδή η επίθεση της Ναζιστικής Γερμανίας και των Αντίκομιντερν συμμάχων της κατά της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν ένας ολοκληρωτικός πόλεμος, μια “μάχη αφανισμού” ανάμεσα σε δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες (Ναζισμός Vs Κομμουνισμός). Πέρα από τη σύγκρουση των δύο αντίθετων ιδεολογιών ο πόλεμος στην Ανατολή είχε και τα χαρακτηριστικά ενός “φυλετικού πολέμου” (Rassenkampf), στα πλαίσια του οποίου ο σοβιετικός εχθρός χαρακτηριζόταν ως “υπάνθρωπος” (Untermensh) προκειμένου να χάσει την ανθρώπινη υπόστασή του στα μάτια της Βέρμαχτ, ώστε αναισθητοποιημένη πλέον να είναι έτοιμη για τα χειρότερα εγκλήματα. Εκεί η ανθρώπινη ζωή είχε φθάσει στο μέγιστο της υποτίμησής της, καθώς άνθρωποι σφαγιάζονταν κατά χιλιάδες κάτω από το απόκοσμο κι αλλόκοτο φως των νυχτερινών φωτοβολίδων μαγνησίου ή εκτελούνταν μαζικά και θάβονταν σε μαζικούς τάφους.
Με την κατάληψη της Ουκρανίας από τα γερμανικά στρατεύματα το καλοκαίρι του 1941, οι γερμανικές στρατιές δήμευαν, κατόπιν εντολής του Βερολίνου, οτιδήποτε θεωρούσαν πως το είχαν ανάγκη οδηγώντας τους κατοίκους σε λιμοκτονία. Αυτό βέβαια, δηλαδή η αποστέρηση των Ουκρανών από τους πόρους της πατρίδας τους, οδήγησε σε εκατομμύρια νεκρούς και ήταν κι αυτό μια μορφή γενοκτονίας (όπως συνέβη και στην Ελλάδα με την “Πείνα του 1941”).
Πολλοί Ουκρανοί, ειδικά στη δυτική Ουκρανία, είδαν τότε την ναζιστική εισβολή (21 Ιουνίου 1941: Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα) ως πρώτης τάξεως ευκαιρία για να απελευθερωθούν από τη ρωσική και μπολσεβικική “κατοχή” τους κι έτσι, πρόθυμα, συνεργάστηκαν με τους κατακτητές. Στο Λβοφ (Lviv) τα σοβιετικά στρατεύματα που υποχωρούσαν τον Ιούνιο του 1941, εκτός από τους βομβαρδισμούς της Λούφτβαφε, υπέστησαν και τα σαμποτάζ των Ουκρανών εθνικιστών τους οποίους είχαν εκπαιδεύσει οι Γερμανοί.
Το “Ουκρανικό σκοτάδι”
Στο Λβοφ, τον Ιούλιο του 1941 οι Εβραίοι της πόλης σφαγιάστηκαν από τους Ουκρανούς εθνικιστές με το ψεύτικο επιχείρημα ότι είχαν συνεργαστεί με τη NKVD, τη Μυστική Υπηρεσία της ΕΣΣΔ. Αμέσως μετά την έλευση των γερμανικών στρατευμάτων σε πολλές πόλεις της δυτικής Ουκρανίας, όπως το Τάρνοπολ, το Σκάλατ και το Κόσιβ, οι ντόπιοι Ουκρανοί ξεκίνησαν πογκρόμ κατά των Εβραίων, σκάβοντας μαζικούς τάφους, χωρίς να απαιτηθεί καμιά γερμανική οδηγία. Σε κάποιες πόλεις οι Γερμανοί στρατιώτες απλά στέκονταν και κοιτούσαν τους ντόπιους, Ουκρανούς ή Λιθουανούς, που κτυπούσαν μέχρι θανάτου τους Εβραίους στους δρόμους.
Η πόλη Βίνιτσα της Ουκρανίας κηρύχθηκε “Judenrein”, δηλαδή “καθαρή από Εβραίους”. Στην ίδια πόλη το 1938 έλαβαν χώρα σταλινικές φρικαλεότητες, όταν στρατιώτες της διαβόητης NKVD σφαγίασαν 10.000 Ουκρανούς.
Η Ουκρανία ήταν, κατά κοινή ομολογία, ο πιο αιματοβαμμένος τόπος απ’ όλους στο Ανατολικό Μέτωπο κατά την περίοδο 1941-1944. Θύματα των πογκρόμ δεν ήταν μόνον οι Εβραίοι, αλλά και άλλες μειονότητες και ειδικά οι Πολωνοί της Βολυνίας και της ανατολικής Γαλικίας. Μέλη της OUN (Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών), υποκινούμενα από Γερμανούς, κατέσφαξαν 60.000 με 80.000 Πολωνούς. Αυτού του είδους οι ωμότητες δεν ήταν σπάνιες. Αφθονούσαν οι ιστορίες μίσους και βίας π.χ. για Πολωνίδες μητέρες που τις κρατούσαν οι Ουκρανοί εθνικιστές και τις υποχρέωναν να παρακολουθούν το ξεπάστρεμα της οικογένειας τους, για εγκύους που τις ξεκοίλιαζαν, για ζωοτομημένες εγκύους που έραβαν γάτες στην ματωμένη κοιλιά τους, για Ουκρανούς συζύγους που δολοφονούσαν τις ίδιες τις Πολωνίδες γυναίκες τους. Για παιδιά που τα κρεμούσαν στους φράχτες. Για γιους Πολωνο-ουκρανικής καταγωγής που τους έκοβαν στα δύο επειδή, έλεγαν οι Ουκρανοί εθνικιστές, “ήταν μισοί Πολωνοί”…
Εδώ οι εθνικιστικές συγκρούσεις δεν ήταν απλά μεταξύ γειτόνων, αλλά συχνά μέσα στην ίδια την οικογένεια, όπως άλλωστε και στην περίπτωση της Βοσνίας κατά την περίοδο 1992-1995. Όσο ο πόλεμος προχωρούσε τόσο η αλληλοκτονία στην Ουκρανία λάμβανε τεράστιες διαστάσεις με αρκετούς Ουκρανούς να πολεμούν υπέρ του Άξονα, άλλοι υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης και κάποιοι να μάχονται για μια ανεξάρτητη Ουκρανία. Οι πιο θρήσκοι Ουκρανοί, όντας αντι-μπολσεβίκοι κι έχοντας υποφέρει από το μεγαλύτερο λιμό στην ιστορία τους το 1921 και το 1932, καλωσόρισαν τα στρατιωτικά οχήματα των Γερμανών κρατώντας μαύρους σταυρούς στα χέρια τους, σύμβολο μιας νέας σταυροφορίας εναντίον του “αντίχριστου” (Στάλιν). Ωστόσο τα σχέδια του Χίτλερ να υποδουλώσει την Ουκρανία και να την κάνει γερμανική αποικία, ανάγκασαν ακόμη κι εκείνους τους Ουκρανούς που τελικά απεχθάνονταν το σταλινικό καθεστώς, τελικά να το υποστηρίξουν.
Το γερμανικό “Σχέδιο Ανατολή”
Η αυτοκρατορία των Ναζί, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχε ως στόχο να διαιρέσει τους λαούς της Ευρώπης, με την επιδέξια χρησιμοποίηση της ενδο-εθνικής αντιπαλότητας, για να μπορεί πιο εύκολα να τους κυβερνά. Ειδικά στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, ως αφορμή για τις διαιρέσεις, οι Ναζί χρησιμοποίησαν τη θρησκεία, την εθνικότητα, ακόμη και τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες (διαλέκτους).
O Γερμανοεσθονικής καταγωγής Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ καταλάβαινε καλά την εχθρότητα των λαών της Βαλτικής και της ανατολικής Ευρώπης για τη ΕΣΣΔ του Στάλιν. Οι Γερμανοί στρατιώτες, όταν μπήκαν στη Ρίγα και στο Λβόφ, έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό και γιορτές. Σε άλλες πόλεις της δυτικής Ουκρανίας ο λαός υποδέχθηκε τους Γερμανούς με “ψωμί κι αλάτι”, σύμβολα της φιλοξενίας στους Σλάβους. Οι Ουκρανοί χωρικοί είδαν τους μαύρους σταυρούς στα άρματα Πάντσερ των εισβολέων ως σύμβολα μιας ιερής σταυροφορίας ενάντια στον “άθεο της Μόσχας”.
Μετά την αρχική επιτυχία της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, και την κατάληψη τεράστιων εδαφών της δυτικής Σοβιετικής Ένωσης, ο Ρόζεμπεργκ οραματιζόταν γερμανικά προτεκτοράτα στις Βαλτικές χώρες, μια εκτεταμένη Ουκρανία, μια Κριμαϊκή Μουφτεία των Τατάρων (αν και υπήρχε η επιθυμία της αναβίωσης του αρχαίου γοτθικού βασιλείου της Κριμαίας ή Γκότενγκαου, ως η νέα “γερμανική ριβιέρα” στη Μαύρη Θάλασα) και μια Καυκασιανή μουσουλμανική ομοσπονδία. Όλα αυτά ήταν παραλλαγές του “Γενικού Σχεδίου Ανατολή” (Generalplan Ost), που είχε ως σκοπό την επέκταση του γερμανικού αποικισμού από την πόλη Αρχάγγελος στο Βορρά ως το Αστραχάν στο Νότο.
Ο Χίτλερ από την πλευρά του φαντασιωνόταν τους Ουκρανούς ως κάτι το αντίστοιχο των Ινδών της “Βρετανικής Αυτοκρατορίας”: Υπάκουους και αμόρφωτους παραγωγούς φτηνών πρώτων υλών και αγροτικών προϊόντων και καταναλωτών φανταχτερών προϊόντων που θα παράγονται στη Γερμανία. Σύμφωνα με τα σχέδια του μόνον το 35% των Ουκρανών θα παρέμεναν στα εδάφη τους (οι υπόλοιποι θα εξοντώνονταν, θα “εκγερμανίζονταν” ή θα απελαύνονταν στη Σιβηρία) για να χρησιμοποιηθούν κυρίως ως αγροτικοί εργάτες.
Hiwi: Ουκρανοί “εθελοντές βοηθοί” στο πλευρό των Γερμανών
Σύντομα όμως ο γεωστρατηγικός ρεαλισμός ανάγκασε τους επιτελείς της Βέρμαχτ να παρακάμψουν αυτά τα σχέδια. Βυθισμένη στο τέλμα του Ανατολικού Μετώπου η Βέρμαχτ αντιλήφθηκε, έπειτα από μερικούς μήνες από την έναρξη της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, ότι δεν μπορούσε να νικήσει στη Ρωσία εκτός κι αν μετέτρεπε την εισβολή σε εμφύλιο πόλεμο, κυρίως μεταξύ Ουκρανών και Ρώσων, με τη χρησιμοποίηση εκατοντάδων χιλιάδων Ουκρανών, ως ¨βοηθητικά στρατεύματα” (τους αποκαλούσαν Hiwi) στο πλευρό των Γερμανών,
Αν και ο Χίτλερ απεχθανόταν την ιδέα ότι Σλάβοι “υπάνθρωποι” φορούσαν τη γερμανική στολή, παρόλα αυτά οι Γερμανοί στρατιώτες της πρώτης γραμμής ένιωθαν για τους βοηθητικούς Hiwi ένα είδος στοργικής περιφρόνησης. Τους θεωρούσαν “πρώην ρώσους”, τους φώναζαν “Ιβάν”και τους έδιναν χλαίνη και τουφέκι για να φυλάνε τα άρματά τους.
Το 1942 η εξάρτηση της Βέρμαχτ από τους Hiwi (σύντμηση της λέξης “Hilfswillige”, που σημαίνει “εθελοντής βοηθός”) ήταν πολύ μεγάλη. Οι περισσότεροι ήταν Ουκρανοί αιχμάλωτοι πολέμου που είχαν στρατολογηθεί για να καλύψουν τις ελλείψεις σε βοηθητικό προσωπικό, κυρίως εργατικό, αλλά στη συνέχεια όλο και περισσότερο στρατιωτικού. Μέχρι τις 31 Ιανουαρίου του 1942 είχαν στρατολογηθεί περίπου 270.000 Ουκρανοί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων πολέμου. Κάποιοι άλλοι ήταν άμαχοι που κατατάχθηκαν ως εθελοντές. Το 1942 οι φρουροί των στρατοπέδων των αιχμαλώτων του Κόκκινου Στρατού ήταν συνήθως Ουκρανοί που φορούσαν γερμανική στολή. Πολλοί απ’ αυτούς ήταν Bulbovitsi, οι οποιοι είχαν πάρει το όνομά τους από τον Τάρας Μπούλμπα (ο κεντρικός ήρωας του ομώνυμου μυθιστορήματος του Ν. Γκογκόλ), και συμπεριφέρονταν απάνθρωπα στα θύματά τους. Εξαιρετικά τολμηροί και χρήσιμοι για τους Γερμανούς ήταν και οι Τάταροι της Κριμαίας και ειδικά οι Κοζάκοι του Ντον, που πολεμούσαν με λύσσα κατά των Ρώσων και του Κόκκινου Στρατού.
Οι Ουκρανοί με γερμανική στολή στο Στάλινγκραντ
Ως γνωστόν το Στάλινγκραντ, στις όχθες του Βόλγα, ήταν η ανώτατη στάθμη της πλημμυρίδας του Γ’ Ράιχ στο εσωτερικό της Ρωσίας. Η γερμανική 6η Στρατιά υπό τον Στρατηγό Φον Πάουλους, που επιτέθηκε στο Στάλινγκραντ τον Σεπτέμβριο του 1942, είχε περισσότερους από 50.000 Ουκρανούς και Ρώσους βοηθητικούς προσκολλημένους στις μεραρχίες της πρώτης γραμμής, δηλαδή περισσότερο από το ένα τέταρτο της δύναμής της. Σύμφωνα με κάποιες άλλες εκτιμήσεις οι Hiwi της 6ης Στρατιάς ανέρχονταν στους 70.000, ανάμεσα τους οι περισσότεροι ήταν Ουκρανοί, Κοζάκοι και Ρουθηνοί λιποτάκτες, που είχαν προσχωρήσει στη γερμανική πλευρά.
Ακόμη και η ίδια Stadtkommandatur του Στάλινγκραντ είχε στη διάθεσή της 800 ένστολους και οπλισμένους νεαρούς Ουκρανούς, τους οποίους και χρησιμοποιούσε ως σκοπούς και συνοδούς των αξιωματικών της. Ένα μεγάλο μέρος των Hiwi, που είχαν προσκολληθεί στην 6η Στρατιά στο Kessel του Στάλινγκραντ (“καζάνι” στα Γερμανικά, δηλαδή περικυκλωμένη περιοχή), πολεμούσαν πλέον στην πρώτη γραμμή. Ένας γερμανικός λόχος πολυβολητών είχε και 10 Ουκρανούς βοηθητικούς, που “τα πήγαιναν καλά”, σύμφωνα με τις αναφορές του λοχαγού τους.
Η Μάχη του Στάλινγκραντ (Σεπτέμβριος 1942 – Ιανουάριος 1943) εξελίχθηκε , ως γνωστόν σε “Rattenkrieg” (“πόλεμος κατά των ποντικιών”) και στη μεγαλύτερη ήττα των Γερμανών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν επίσης και το μεγαλύτερο στρατιωτικό λάθος του Χίτλερ, που ενώ ήταν ένας πολιτικός δημαγωγός πίστευε πως ήταν κι ένας “μεγάλος πολέμαρχος”. Η εκτίμηση που έτρεφε ο Χίτλερ για τη “δύναμη της θέλησης” είχε αποκοπεί πλέον από τη στρατιωτική λογική. “Είχε χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Ζούσε σ’ έναν φανταστικό κόσμο γεμάτο χάρτες και σημαίες”, παρατήρησε εύστοχα ο Ίλαρχος Winrich Berck, ο οποίος συμμετείχε στα στρατιωτικά συμβούλια των Γερμανών επιτελικών κατά τη διάρκεια της μάχης στο Στάλινγκραντ.
Η εκδίκηση των Ρώσων
Κατά τη ρωσική αντεπίθεση (επιχείρηση Ουρανός και Κρόνος) στο Στάλινγκραντ, που ξεκίνησε στα τέλη Νοεμβρίου του 1942, εκτελέστηκαν επιτόπου και 400 φρουροί των γερμανικών στρατοπέδων αιχμαλώτων, εκ των οποίων οι 300 ήταν Ουκρανοί. Οι δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί Hiwi, που αιχμαλωτίστηκαν από τον Κόκκινο Στρατό κατά την πτώση του Στάλινγκραντ και κατά τη διάρκεια της γερμανικής υποχώρησης, είτε εκτελέστηκαν επιτόπου είτε στάλθηκαν στα GULAG και στα κάτεργα της Σιβηρίας από όπου οι περισσότεροι δεν γύρισαν ζωντανοί πίσω -οι περισσότεροι απελεύθεροι Ουκρανοί Hiwi εξορίστηκαν στη συνέχεια από το σταλινικό καθεστώς στην κεντρική Ασία για να μην επιστρέψουν στην Ουκρανία. Στα κάτεργα της Σιβηρίας οι Ουκρανοί αιχμάλωτοι υπέστησαν υποχρεωτική Σταχανοφποίηση (Σταχάνοφ: Ρώσος εργάτης που έσπασε το ρεκόρ όλων των εποχών εξορύσσοντας 102 τόνους άνθρακα σε μια μόνον βάρδια), δουλεύοντας εξαντλητικά μέχρι την τελευταία αναπνοή τους.
Μετά την εκδίωξη των γερμανικών στρατευμάτων και την απελευθέρωση της Ουκρανίας από τον Κόκκινο Στρατό, έγιναν τεράστιες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εις βάρος των Ουκρανών, ειδικά εναντίον εκείνων που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές. Τα Ειδικά Τμήματα που μετονομάστηκαν σε SMERSH (από το ακρωνύμιο Smert Shpionam, που σημαίνει “Θάνατος στους Κατασκόπους”), στόχευαν να εντοπίσουν Ουκρανούς εθνικιστές, που χρησιμοποιούσαν Maskirovka (πλάνη, καμουφλάζ) για να περνούν απαρατήρητοι από τις σοβιετικές αρχές και να κρύψουν το σκοτεινό, εγκληματικό τους παρελθόν ως συνεργάτες των Ναζί. Δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί θανατώθηκαν τότε και πολλαπλάσιος αριθμός τους εξορίστηκε στη Σιβηρία ή εκτοπίστηκε στο βόρειο Καζακστάν.
Οι Ρώσοι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, που απελευθέρωσαν την Ουκρανία, αποκαλούσαν περιφρονητικά τους ντόπιους ως Khokhol ή αλλιώς “φουντωτός”, που ήταν μια προσβλητική ονομασία για τους Ουκρανούς. Οι Ρώσοι ήταν ιδιαίτερα αγενείς απέναντι στους Ουκρανούς, τους κορόιδευαν για το παραδοσιακό τους κούρεμα, ακόμη και για τον τρόπο που μιλούσαν ή χόρευαν. Οι εκκαθαρίσεις αυτές καθώς και οι διακρίσεις γενικότερα τερματίστηκαν με το θάνατο του Στάλιν (5.3.1953) και την άνοδο στην εξουσία στη Μόσχα του Νικήτα Χρουστσόφ, που ήταν ουκρανικής καταγωγής. Ο ίδιος παραχώρησε το 1954 στη “Σοσιαλιστική Σοβιετική Δημοκρατία της Ουκρανίας” (SSR) τη χερσόνησο της Κριμαίας, που κατοικούνταν κυρίως από Ρώσους και άνηκε ως τότε στη “Σοβιετική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία της Ρωσίας” (SFSR), ως “δώρο” για να κατευνάσει τον εθνικισμό της και να εξαγοράσει τη νομιμοφροσύνη της.
Συμπερασματικά, το σκοτεινό παρελθόν των ρωσο-ουκρανικών σχέσεων κρύβει πολλούς “σκελετούς στη ντουλάπα” και πολλούς “αδικαίωτους νεκρούς” που είναι πρόθυμοι να ξυπνήσουν εκδικητικά από τους τάφους τους οδηγώντας σε εκτροχιασμό, σε νέες συγκρούσεις, πράξεις αντεκδίκησης και νέα τρομερά εγκλήματα. Γι’ αυτό το λόγο η Ευρώπη, αλλά και η Δύση γενικότερα, θα πρέπει να σκύψει με ιδιαίτερη προσοχή και σωφροσύνη πάνω στο Ουκρανικό ζήτημα και να μην ρίχνει “λάδι στη φωτιά” στις εύφλεκτες ρωσο-ουκρανικές σχέσεις.
Το καλύτερο για την Ουκρανία θα ήταν να καταστεί “ουδέτερη χώρα” μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας και “γέφυρα” μεταξύ Ανατολής και Δύσης και όχι ένα νέο πεδίο συγκρούσεων, που θα ξυπνήσει τους αιμοβόρους δαίμονες του παρελθόντος. Αλλά για να γίνει αυτό θα πρέπει πρώτα η ίδια η σημερινή Ουκρανία να προσπαθήσει να ξεκαθαρίσει με το σκοτεινό παρελθόν της και ειδικά με τα εγκλήματα των Ουκρανών εθνικιστών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που παραμένουν μια μελανή κηλίδα στην πρόσφατη ιστορίας της, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις της με τη Ρωσία. Δύσκολο, πλην όμως όχι ακατόρθωτο, και κυρίως απαραίτητο προκειμένου η σκοτεινή ιστορία να μην επαναληφθεί.
Ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com) είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Από τα πολλά καλοδιατηρημένα μεσαιωνικά κάστρα των Σαξόνων της Τρανσυλβανίας (Ρουμανία), που συναντήσαμε στη διαδρομή μας προς τον «πύργο του Δράκουλα» στο Μπραν, αποφασίσαμε να σταματήσουμε τελικά στο περίφημο κάστρο του Ρασνόφ. Διασχίζοντας τα δάση των Καρπαθίων, στον δρόμο μας προς το κάστρο του Ρασνόφ, μας συνόδευε το βιολί του Ιωσήφ Τινόρις, θυμίζοντας μας πως εδώ είναι περισσότερο Κεντρική Ευρώπη παρά Βαλκάνια. Εδώ, η Αντιμεταρρύθμιση «φύτεψε» κατά τον 16ο αιώνα τις μπαρόκ εκκλησίες της ως άγριες σκοπιές μέσα σ’ έναν μεθοριακό κόσμο, τον οποίο διεκδικούσαν εκκλησιαστικά η Καθολική και η Ορθόδοξη εκκλησία, ενώ απειλούταν διαρκώς από τις οθωμανικές και ταταρικές επιδρομές.
Η μικρή πόλη του Ρασνόφ, που έχει σήμερα δεκαέξι χιλιάδες κατοίκους και βρίσκεται κοντά στο Μπρασόφ (Brasov), φημίζεται για το ομώνυμο μεσαιωνικό της κάστρο. Αυτό το πέτρινο κάστρο έχει τα οχυρωματικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών φρουρίων, τα οποία έκτισαν στην περιοχή οι Τεύτονες Ιππότες, που ήρθαν για να συνδράμουν τους Σάξονες εποικιστές αποτελώντας ουσιαστικά την στρατιωτική τους προφυλακή. Για τους Σάξονες αποίκους η Τρανσυλβανία, στην οποία εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 13ου αιώνα, ονομαζόταν «Ζίμπενμπουργκεν», που σημαίνει Επταπύργιο. Ονομασία που πήρε από τις Επτά Πόλεις-Φρούρια, τις οποίες έκτισαν οι Σάξονες με εκπληκτικές οχυρώσεις, όπως μας διηγήθηκε και ο, ντυμένος με μεσαιωνική στολή, ξεναγός του κάστρου, Γκεόργκιε Στράγιερ.
Η κατασκευή του μεθοριακού κάστρου του Ρασνόφ ξεκίνησε το 1221 από τους Τεύτονες Ιππότες. Στην αρχή είχε ξύλινη μορφή, αλλά στη συνέχεια κατασκευάστηκε με πέτρα για να αντέχει καλύτερα στις πολιορκίες. Το 1335 οι Τάταροι επιδρομείς πολιόρκησαν ανεπιτυχώς το φρούριο. Το 1421 οι Τούρκοι επιχείρησαν κι αυτοί να το κυριεύσουν. Ωστόσο το κάστρο παρέμεινε απόρθητο -κάτι για το οποίο συνεχίζουν να περηφανεύονται οι ντόπιοι.
Το 1600, ο Μιχαήλ ο Γενναίος, μαζί με τα στρατεύματά του και τη σύζυγό του, υποχώρησαν εδώ μετά την ήττα στο Μιράσλαου. Η μοναδική φορά που το φρούριο κατακτήθηκε ήταν το 1612, κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Ούγγρου πρίγκιπα της Τρανσυλβανίας Γκάμπριελ Μπάθορι (Gabriel Báthory, 1589-1613). Η πτώση του προκλήθηκε από την έλλειψη νερού, επειδή τα εχθρικά στρατεύματα ανακάλυψαν το μονοπάτι προς τη μυστική πηγή που τροφοδοτούσε το κάστρο με φρέσκο νερό. Αργότερα, μεταξύ 1623 και 1642, για να εξαλειφθεί αυτή η αδυναμία, που δημιουργούσε την έλλειψη πηγής νερού μέσα στο φρούριο,σκάφτηκε ένα πηγάδι βάθους 146 μέτρων!
Το στρατηγικής σημασίας κάστρο του Ρασνόφ, αν και άντεξε στις επιθέσεις των Τούρκων και άλλων εισβολέων, γνώρισε στη συνέχεια φυσικές καταστροφές, που δεν το άφησαν ανέπαφο. Το 1718 καταστράφηκε μερικώς από πυρκαγιά και το 1802 από σεισμό. Το 1821 πρόσφυγες από τη Βλαχία, έπειτα από την αποτυχία του επαναστατικού κινήματος που οργάνωσαν οι Έλληνες της Φιλικής Εταιρείας μαζί με τον Ρουμάνο οπλαρχηγό Τούντορ Βλάδιμιρέσκου (Tudor Vladimirescu), υποχώρησαν και κατέφυγαν σ’ αυτό το φρούριο για να αποφύγουν τα τουρκικά αντίποινα.
Ανάμεσα στο 1848 και 1849, επειδή η πόλη του Ρασνόφ βρισκόταν στον δρόμο, τόσο των Ούγγρων επαναστατών, όσο και των αυστριακών αυτοκρατορικών στρατευμάτων, οι κάτοικοι της περιοχής κατέφυγαν κι αυτοί στο φρούριο για προστασία. Αυτή ήταν η τελευταία αποστολή του φρουρίου ως τόπου καταφυγής προσφύγων και άμυνας. Το 1850, εξαιτίας της πολιτικής κατάστασης και της μείωσης του αμυντικού ρόλου του φρουρίου, το οχυρό εγκαταλείφθηκε και κατέληξε σχεδόν ερείπιο. Υπήρχε μόνο ένας φύλακας, που είχε ως αποστολή του να ειδοποιεί εγκαίρως για το ξέσπασμα πυρκαγιών στα γύρω δάση, κτυπώντας μια καμπάνα. Στα ερειπωμένα τείχη του φώλιαζαν πλέον μαύρα φλύαρα κοπάδια από κάργιες και κουρούνες και μικρά δένδρα ξεφύτρωναν στις ρωγμές τους.
Μετά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και την εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Ρουμανία, το φρούριο αναστηλώθηκε για πρώτη φορά, κατά τα έτη 1955-1956. Στη συνέχεια το φρούριο του Ρασνόφ άρχισε να είναι τουριστικά επισκέψιμο. Μέσα στην ακρόπολή του υπάρχει μάλιστα κι ένα μικρό μουσείο που παρουσιάζει εν συντομία την τοπική ιστορία, τα έθιμα και τις τέχνες της περιοχής κατά τους τελευταίους αιώνες.
Η τρανσυλβανική ομίχλη, υγρή και πηχτή λες και μπορείς να την πιάσεις, σέρνεται στα γύρω δάση και στο οροπέδιο από κάτω, όπου βρίσκεται και η μικρή πόλη Ρασνόφ, γλείφοντας τα τείχη του κάστρου, αλλά αφήνοντας σχεδόν πάντα τους μυτερούς πύργους να προεξέχουν, σαν από παραμύθι. Το κάστρο, αφού πέρασε από πάνω του η σκιά των αιώνων και των αιματοβαμμένων πολεμικών συγκρούσεων, γέμισε με ανείπωτες μνήμες και γκρίζα φαντάσματα που μουρμουρίζουν παραπονιάρικα ή μουγκρίζουν θυμωμένα τις κρύες νύχτες. Τέτοιες νύχτες οι θυμωμένοι άνεμοι, καθώς ξεχύνονται στη μικρή πόλη του Ρασνόφ από κάτω, μεταφέρουν τους ψιθύρους των φαντασμάτων στα αυτιά των κατοίκων, τα οποία τους διηγούνται ξεχασμένες ιστορίες και θρύλους του κάστρου. Ειδικά για το άπατο πηγάδι, που όποιος πέσει μέσα, χάνεται και ξεχνιέται. Oublier, που λένε και οι Γάλλοι. Γιατί το πηγάδι, σκαμμένο μέσα σε βραχώδες έδαφος και σε βάθος 146 μέτρων, μοιάζει σα να μην τελειώνει ποτέ…
Ο θρύλος λέει ότι κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας, η φρουρά του Ρασνόφ εξανάγκασε δύο Τούρκους αιχμαλώτους να σκάψουν ένα βαθύ πηγάδι στη μέση του φρουρίου, με την υπόσχεση ότι έτσι θα ανακτούσαν την ελευθερία τους. Οι αιχμάλωτοι ξεκίνησαν το σκάψιμο το 1623 και έσκαβαν διαρκώς επί 17 χρόνια. Όσο κατέβαιναν βαθύτερα έγραφαν στίχους από το Κοράνι στους τοίχους των φρεατίων, που φαίνονται ακόμη και σήμερα. Τελικά, στα 146 μέτρα βρήκαν το πολυπόθητο νερό και η αποστολή τους ολοκληρώθηκε. Δεν είναι γνωστό ποια ήταν η τύχη τους. Κάποιοι λένε ότι απελευθερώθηκαν, ενώ άλλοι ότι τους εκτέλεσαν. Τίποτε το βέβαιο. Έτσι συμβαίνει πάντα με τους θρύλους. Θα πρέπει πάντα να συμπληρώνουμε κι εμείς κάτι με τη φαντασία μας.
Αυτό το πηγάδι χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1850. Τότε, ένας σπασμένος τροχός στο βαρούλκο του πηγαδιού προκάλεσε την εγκατάλειψή του και το κάστρο δεν είχε πλέον δικό του νερό. Άλλωστε το ίδιο το κάστρο είχε περιπέσει σε αχρηστία σχετικά με τον αμυντικό του ρόλο. Οι εποχές είχαν αλλάξει και το βαρύ πυροβολικό, με την τρομακτική εκρηκτική του ισχύ, μπορούσε να κατεδαφίσει πλέον και το ισχυρότερο φρούριο.
Οι γηραιότεροι του Ρασνόφ πιστεύουν πως βαθιά μέσα στο πηγάδι κρύβεται ένας θησαυρός τουλάχιστον τριών αιώνων. Αυτές οι ιστορίες έφτασαν και στα αυτιά έμπειρων αναρριχητών, που αποφάσισαν το 2011 να το εξερευνήσουν σχολαστικά. Κατέβηκαν λοιπόν προσεχτικά μέχρι τον πυθμένα του πηγαδιού, αλλά δεν βρήκαν ίχνος κανενός πολύτιμου θησαυρού. Έτσι γίνεται πάντα με τους θρύλους γύρω από κρυμμένους θησαυρούς. Οι 99 την πατάνε, αλλά ο ένας που καταφέρνει και βρίσκει κάποιον θησαυρό δεν το ομολογεί ανοικτά, γίνεται αφανής ήρωας του εαυτού του και μόνο. Αλλά οι θρύλοι συνεχίζουν να διαδίδονται, «άτρωτοι» πάντα στα όπλα της λογικής.
* ΟΓιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας, αρθρογράφος και κειμενογράφος και ερευνητής της σειράς ντοκιμαντέρ “Βαλκάνια Εξπρές” (Balkan Express) ΕΡΤ-3. Το τελευταίο του βιβλίο, σχετικό με τα Βαλκάνια, έχει τίτλο “Balkan Gothic, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια”.
Πως μπορώ να αποκτήσω το βιβλίο σας
Balkan Gothic;
Το βιβλίο κοστίζει 25 ευρώ μαζί με τα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής μέσωΕΛΤΑ η Κούριερ (20 ευρώ χωρίς τα ταχυδρομικά έξοδα).
Καλέστε στο 2392.110215 ή στο 6945522050
και δώστε την παραγγελία σας ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS)με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Balkan Gothic”.
Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail: stamkos@post.com
ΠΡΟΣΟΧΗ
ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ● ΔΕΝ ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ●
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ
«Ένα φάντασμα στοιχειώνει το δυτικό πολιτισμό: το φάντασμα των Βαλκανίων»
Καθώς κύματα εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Συρία καταφθάνουν ακατάπαυστα εδώ και χρόνια στα ελληνικά νησιά, με σκοπό να βρουν ένα “ασφαλές καταφύγιο” στην Ευρώπη για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή, τόσο η εγχώρια, όσο και η βαλκανική αλλά και η ευρωπαϊκή ακροδεξιά ευρύτερα, έχει στοχοποιήσει τους Σύρους πρόσφυγες και μετανάστες, κατηγορώντας τους ως “λαθροεισβολείς” που έχουν δήθεν σχέδιο να “εποικίσουν μαζικά” την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Φυσικά αυτό απέχει πολύ από την αλήθεια. Ωστόσο, το γεγονός ότι η Ελλάδα και τα Βαλκάνια γίνονται στην εποχή μας τόπος φιλοξενίας και μόνιμης εγκατάστασης προσφύγων από τη Συρία, δεν πρέπει να μας παραξενεύει καθώς κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία. Κύματα Σύρων μεταναστών έχουν εγκατασταθεί αρκετές φορές στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και μάλιστα με τις ευλογίες και την υποστήριξη της Κωνσταντινούπολης και του εκάστοτε Βυζαντινού Αυτοκράτορα, που παραχωρούσε στους Σύριους πρόσφυγες εύφορες εκτάσεις και προνόμια ώστε να γίνουν νομιμόφρονες Ρωμαίοι πολίτες και υπερασπιστές της Αυτοκρατορίας, και μάλιστα σε ιδιαίτερα δύσκολες περιόδους. Τα ίχνη των μεσαιωνικών συριακών εποικισμών στα Βαλκάνια δεν έχουν εξαφανιστεί εντελώς, ενώ οι Σύριοι έχουν συμβάλει κι αυτοί από την πλευρά τους στη συγκρότηση του σφριγηλού αμαλγάματος των σύγχρονων βαλκανικών λαών…
Υποχρεωτικές μετοικεσίες: μια πάγια πολιτική του Βυζαντίου
H πάγια στρατηγική της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η ανάμειξη των πληθυσμών της επικράτειας της σ’ ένα μεγάλο “χωνευτήρι” (melting pot), με κύρια ομογενοποιητικά στοιχεία την υπακοή στους νόμους και στην Αυτοκρατορική εξουσία, την πίστη στο Ορθόδοξο δόγμα και την υιοθέτηση αρχικά της Λατινικής και στη συνέχεια της Ελληνικής γλώσσας, που ήταν και η “Lingua Franca” της Ανατολής. Στόχος ήταν η ομογενοποίηση των ετερόκλητων πληθυσμών της Αυτοκρατορίας, ο εκρωμαϊσμός/εξελληνισμός τους κι εν τέλει ο έλεγχός τους, μέσω της πειθαρχίας και της τήρησης της βυζαντινής Ευταξίας. Το όλο εγχείρημα δεν ήταν καθόλου εύκολο, ειδικά όσον αφορούσε συμπαγείς ετερόφυλους και ετερόδοξους πληθυσμούς, που ζούσαν σε απομακρυσμένες επαρχίες στην περιφέρεια της Αυτοκρατορίας. Και ειδικά όταν αυτοί οι πληθυσμοί ήταν ανυπάκουοι, αντιστέκονταν κι εξεγείρονταν με το παραμικρό, όπως για παράδειγμα οι αιρετικοί Παυλικιανοί της Μικρά Ασίας.
Σ’ αυτή την περίπτωση η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση, πέρα από τη στρατιωτική συντριβή και υποταγή τους, ήταν η υποχρεωτική μετοικεσία τους σε άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας. Αυτή η τακτική έγινε αρκετά συνήθης μετά την περίοδο του Ιουστινιανού, όταν οι εισβολές, διεισδύσεις και εγκαταστάσεις ξένων φυλών στα αυτοκρατορικά εδάφη υποχρέωσαν την Κωνσταντινούπολη να επεξεργαστεί και να εφαρμόσει μεθοδικά μια πληθυσμιακή και δημογραφική πολιτική, η οποία θα μπορούσε να της εξασφαλίσει τον έλεγχο στις κλονιζόμενες περιοχές, την ασφάλεια των υπηκόων της και σε τελευταία ανάλυση τη δυνατότητα προσάρτησης και ένταξης στη ζώνη επιρροής της άλλότριων εθνικών και θρησκευτικών στοιχείων, με απώτερο στόχο την ενσωμάτωσή τους στον κόσμο της ρωμαϊκής Ευταξίας.
Η μαζική διείσδυση κι εγκατάσταση των σλαβικών πληθυσμών στη βαλκανική χερσόνησο στα τέλη του 6ου μ.Χ. αιώνα, από το Δούναβη μέχρι την Πελοπόννησο, προκάλεσε συχνές αναταραχές, αλλά και ανασφάλεια στους ντόπιους πληθυσμούς, ακόμη κι όταν οι νεοφερμένοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα και σχημάτισαν Σκλαβηνίες υποτελείς στην Κωνσταντινούπολη. Οι συχνά επαναλαμβανόμενες στάσεις και αποστασίες των Σκαλβηνιών και γενικά ή αμφιταλαντευόμενη στάση των νεοφερμένων πληθυσμών της βαλκανικής ενδοχώρας, και ειδικά της μεθορίου, απέναντι στην Αυτοκρατορία και τα ζωτικά συμφέροντά της, ώθησαν τους Αυτοκράτορες να μετοικίσουν υποχρεωτικά τους πληθυσμούς αυτούς και να εγκαταστήσουν στη θέση τους επήλυδες πού ήταν, για λόγους εθνικής ταύτισης με τους Ρωμαίους ή συμφερόντων, πρόθυμοι να υπηρετήσουν την Αυτοκρατορική επίσημη πολιτική και να εδραιώσουν τη Ρωμαϊκή παρουσία σε ανομοιογενείς επαρχίες.
Από τα Βαλκάνια στη Μικρά Ασία: η περίπτωση των Σλάβων
Έτσι δεκάδες χιλιάδες, φιλικά προσκείμενοι προς τους Βούλγαρους, Σλάβοι της Μακεδονίας, μετακινήθηκαν υποχρεωτικά μακριά από τη “βουλγαρική μεθόριο” προς τα ενδότερα τής Μικράς Ασίας, ώστε να συνεισφέρουν στην ασφάλεια και στην άμυνα των στρατηγικών μεθοριακών περιοχών των αρμενικών βυζαντινών Θεμάτων τής Ανατολής απέναντι στους Άραβες. Στα χρόνια του Ιουστινιανού Β’ αυτοί οι Σλάβοι μέτοικοι τοποθετούνται κυρίως στην Αρμενο-συριακή μεθόριο κι αργότερα στο Θέμα του Οψικίου, στη Βιθυνία. Ωστόσο η νομιμοφροσύνη των Σλάβων μετοίκων της Μικράς Ασίας προς την Κωνσταντινούπολη δεν ήταν πάντα δεδομένη και συχνά επαναστατούσαν ή αποστατούσαν.
Τέτοια ήταν και η αποστασία το 692 μ.Χ. 5.000 Σλάβων της Βιθυνίας (από τους τουλάχιστον 30.000 χιλιάδες περίπου που είχαν μετεγκατασταθεί εκεί), που όπως περιγράφει ο Θεοφάνης, πέρασαν στους Σαρακηνούς (Άραβες) όταν εκείνοι εισέβαλαν στη Μικρά Ασία. Αυτό όμως δεν εμπόδιζε τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες να συνεχίσουν την ίδια πολιτική με αποκορύφωμα το 765 μ.Χ. όταν, σύμφωνα με τον Πατριάρχη Νικόλαο, ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δ’ έδωσε εντολή να μεταφερθούν 208.000 Σλάβοι των Βαλκανίων στη Μικρά Ασία και ειδικά στη Βιθυνία, όπου και σώζονται ως σήμερα πληθώρα σλαβικών τοπωνυμίων, όπως για παράδειγμα η Γιάλοβα, Παμούκοβα, Ακτσάοβα κ.α. (Charanis P. The Slavic Element in Byzantine Asia Minor, 1972, σελ. 70.)
Δύσκολα μπορεί να αποτιμήσει κανείς αν αυτή η πολιτική της υποχρεωτικής μετεγκατάστασης πληθυσμών είχε περισσότερα θετικά παρά αρνητικά αποτελέσματα στα γενικότερα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας. Το γεγονός ωστόσο πως η Κωνσταντινούπολη εφάρμοζε συστηματικά την πολιτική της υποχρεωτικής μετοικεσίας επί σχεδόν πέντε αιώνες σημαίνει πως είχε συμφέρον να το κάνει και ότι το τελικό αποτέλεσμα απέβαινε συνήθως προς όφελος της.
Μετεγκατάσταση Σύρων Μονοφυσίτων στη Θράκη
Προκειμένου να ενισχυθούν τα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας από την Βουλγαροσλαβική απειλή ο Αυτοκράτορας Λέοντας Δ (775-780), μετέφερε το 777 και εγκατέστησε στη Θράκη πλήθος Σύρων Ιακωβιτών Μονοφυσίτων. Το ίδιο έκανε και ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Α’ (802-811). Ο στόχος ήταν από τη μία να “αραιώσουν” οι ανατολικές ακριτικές επαρχίες της Αυτοκρατορίας από δυσκολοκυβέρνητους αιρετικούς πληθυσμούς, κι από την άλλη, εγκατεστημένοι πλέον στην άμεση ενδοχώρα (Θράκη) της πρωτεύουσας, να ελέγχονται καλύτερα, αλλά και να χρησιμοποιούνται και ως ανθρώπινη ασπίδα κατά των βουλγαρικών και άλλων επιδρομών από το βορρά. Ωστόσο αυτή η πολιτική αναγκαστικών μετοικήσεων κάθε άλλο παρά πετυχημένη αποδείχθηκε.
Την περίοδο πάντως που οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες μετέφεραν διαδοχικά κύματα από ανυπάκουους σλαβικούς πληθυσμούς από τα κεντρικά και νότια Βαλκάνια, και ειδικά από τη Μακεδονία και τη Θράκη, για να τους εγκαταστήσουν στη Μικρά Ασία, δηλαδή από τον 6ο μ.Χ. αιώνα ως τον 11ο μ.Χ. αιώνα, οι ίδιοι υποχρέωναν ανυπάκουους μικρασιατικούς πληθυσμούς και κυρίως Αρμένιους, Σύριους, αποστάτες μουσουλμάνους (Κιαφήρ), Μανιχαίους, αιρετικούς Μεσσαλιανούς και Παυλικιανούς, να μετεγκατασταθούν στα Βαλκάνια και κυρίως σε “μεθοριακές” περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης όπου, εκτός από Ρωμαίους (Έλληνες) ζούσαν και Σλάβοι, Βούλγαροι, Κουμάνοι κ.α. Σ’ αυτές τις περιοχές υπήρχε η διαβρωτική επίδραση του ενδοβυζαντινού σλαβικού στοιχείου, πού στάθηκε συχνά ατίθασο απέναντι στη βυζαντινή διοίκηση, και φάνηκε πρόθυμο και έτοιμο να προσφέρει βοήθεια και συνεργασία στους εξωτερικούς γειτονικούς ομόγλωσσους του, πάντοτε φανατικούς πολεμίους και εχθρούς τού Βυζαντίου: τους Βουλγάρους.
Η υποχρεωτική μετοικεσία, στην ουσία ο ξεριζωμός των Σύρων, αλλά ειδικά των ατίθασων και αιρετικών Παυλικιανών, και η εγκατάστασή τους στη Θράκη, είχε διπλό στόχο: από τη μία να τους διασπάσει, να τους κατακερματίσει και να τους αποδυναμώσει στην κοιτίδα τους (ανατολική Μικρά Ασία), κι από την άλλη να τους χρησιμοποιήσει ως ασπίδα και στρατιωτική εφεδρεία απέναντι στη βουλγαρική απειλή. Αυτό ήθελε να κάνει και ο αρμενικής καταγωγής αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής (969-976), που μετακίνησε μαζικά ένα δεύτερο κύμα από αιρετικούς Παυλικιανούς της Μικράς Ασίας στη Φιλιππούπολη και στα περίχωρά της, ώστε να προστατέψει τη Θράκη από τους Βουλγάρους, τρέφοντας ενδόμυχα και την ελπίδα να τους επαναφέρει στον “ορθό δρόμο” (Ορθοδοξία) και να τους εκρωμαϊσει. Ωστόσο, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν συνέβη.
“Εν οις οικίζειν Σύρους και Αρμενίους”: Αρμενοσύριοι στα Βαλκάνια με αυτοκρατορική βούλα
Για να αποδυναμώσουν λοιπόν το δυιστικό αντιεξουσιαστικό κίνημα των Παυλικιανών στη Μικρά Ασία, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, αφού τους νίκησαν στρατιωτικά, μετέφεραν δεκάδες χιλιάδες οικογένειες Παυλικιανών στα Βαλκάνια, κυρίως στην περιοχή της Θράκης. Έτσι, αντί το κίνημα να σβήσει μεταλαμπαδεύτηκε στα Βαλκάνια, και ειδικά στη Θράκη με επίκεντρο τη Φιλιππούπολη.Είναι μάλιστα σχεδόν βέβαιο πως το μετέπειτα αιρετικό κίνημα των Βογόμιλων, που απλώθηκε σ’ ολόκληρα τα Βαλκάνια και διέδωσε τη δυιστική θρησκεία στη Δύση, μέσω της αίρεσης των Παταρένων και των Καθαρών, ξεπήδησε υπό την ισχυρή επίδραση του Παυλικιανισμού, του Συριακού Μεσσαλιανισμού και του Μανιχαϊσμού, στους κατοίκους των Βαλκανίων (Βλ. Οι Πρόδρομοι των Βογόμιλων: Στη Σκιά του Άλλου Θεού, Γιώργος Στάμκος, Πύρινος Κόσμος, 2017).
Η πρώτη αναγκαστική μετοίκηση Παυλικιανών, αρμενοσυριακής καταγωγής, στη Θράκη έλαβε χώρα το 751 μ.Χ., όταν δεκάδες χιλιάδες αιρετικοί υποχρεώθηκαν από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε’τον Κοπρώνυμο, που ήταν και ο ίδιος αρμενοσυριακής καταγωγής, να εγκατασταθούν στη σημερινή νότια Βουλγαρία και στην ανατολική Θράκη. Όπως αναφέρεται στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1981, Τόμος ΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 33): “Ο Κωνσταντίνος Ε’… πραγματοποίησε το 746 εκστρατεία στη Συρία και το 752 στην Αρμενία και στη Μεσοποταμία. Κατά την πρώτη κατέλαβε τη Γερμανικεία και τη Δολίχη από τις οποίες μετέφερε συριακούς μονοφυσιτικούς πληθυσμούς στη Θράκη, και κατά τη Δεύτερη μετοίκισε πάλι στη Θράκη Αρμένιους και Σύριους από τη Μελιτινή και τη Θεοδοσούπολη, τις οποίες επίσης κατέλαβε”. Στη σελίδα 183 του ίδιου τόμου (ΣΤ) της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους αναφέρεται επίσης πως “Ο Κωνσταντίνος Ε’ μεταφέρει από τις περιοχές της Καμάχου, Μελετινή και Θεοδοσιουπόλεως Παυλικιανούς Αρμένιους και τους εγκαθιστά στα ‘ανιδρυόμενα πολίχνια’ της Θράκης.
Οι ανατολικές πηγές ανεβάζουν σε 150.000 τους κατοίκους της Κιλικίας και της Συρίας που ο Λέων Δ’ μετέφερε στην ίδια περιοχή. Σύμφωνα με τις πηγές “Κωνσταντίνος ήρξε δομείσθαι τα επί Θράκης πολίσματα, εν οις οικίζειν Σύρους και Αρμενίους, ους εκ τε Μελετηναίων πόλεως και Θεοδοσιοπόλεως ως μετανάστας πεποίηκε, τα εις την χρείαν αυτοίς ανήοντα, φιλοτίμως δωρησάμενος”. Όπως γράφει και ο Θεοφάνης: “ο δε Βασιλεύς Κωνσταντίνος Σύρους τε και Αρμενίους, ους ήγαγεν από Θεοδοσιουπόλεως και Μελετινής, εις την Θράκην μετώκισαν, εξ ων επλατύνθη η αίρεσις των Παυλικιανών” (Theophanes G.S.H.B. Vol 1. σελ. 66).
Η δεύτερη ιστορικά τεκμηριωμένη μετοίκηση συμπαγών πληθυσμών Παυλιακιανών και Μανιχαίων από την ανατολική Μικρά Ασία, βόρεια Συρία και την Καππαδοκία στη βυζαντινή Θράκη και συγκεκριμένα στην περιοχή της Φιλιππούπολης, έγινε το 974 μ.Χ. από τον αρμενικής καταγωγής στρατηγό και κατόπιν Αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, που κατανίκησε τους Άραβες και απελευθέρωσε την Κιλικία και πολλά εδάφη της Αρμενίας και της βόρειας Συρίας, που κατοικούνταν από Αρμένιους, Μανιχαίους, Παυλικιανούς κ.α. Μάλιστα ο τότε Πατριάρχης Αντιοχείας Θεόδωρος, ανησυχώντας για τον έντονο προσηλυτισμό που διενεργούσαν οι Παυλικιανοί στις περιοχές της δικαιοδοσίας του, απευθύνθηκε προσωπικά προς το Αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή: “αξιώσιν εθέτο προς τον Ιωάννην τους Μανιχαίους εκ της εωάς μετοικίσαι προς τα εσπέρια, πολλούς τη αυτών μυσαρά αιρέσει διαφθείροντας”.
O διωγμός των Παυλικιανών από τη Μικρά Ασία στα Βαλκάνια
O Τσιμισκής επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει τους εγκατεστημένους στη Φιλιππούπολη Παυλικιανούς ως προμάχους κατά των βουλγαρικών και άλλων επιδρομών από το βορρά: “Ιωάννης ο Τζιμισκής πολέμω νικήσας, εξανδραποδισάμενος εκ της Ασίας… εις την Θράκην μετήνεγκε. Και τα περί την Φιλιππούπολιν αυλίζεσθαι κατηνάγκασεν, άμα μεν των ερυμνοτάτων πόλεων και φρουρίων, α κατείχον τυρρανιώντες, απαγαγών, άμα δε και φύλακας επιστήσας ασφαλεστάτους των σκυθικών εκείνων διεκδρομών, ας υποσύχνως υπό βαρβάρων ταπί Θράκης επεπόνθει χωρία”. Οι νεοφερμένοι Παυλικιανοί συνάντησαν στην περιοχή αυτή απογόνους ομοθρήσκων τους, καθώς και Σύριους Ιακωβίτες Μονοφυσίτες, αλλά και Βογόμιλους, μια νέα αίρεση που εμφανίστηκε στη Θράκη την εποχή της αναταραχής και της κρίσης που προέκυψε από τους μακροχρόνιους πολέμους του βασιλιά Πέτρου της Βουλγαρίας (927-969). Ωστόσο οι Παυλικιανοί αποδείχθηκαν ανυπότακτοι, κακομεταχειρίζονταν τους ορθόδοξους κατοίκους της περιοχής, αρπάζοντας ακόμη και τις περιουσίες τους, ενώ δε δίστασαν να συμμαχήσουν με τους Πετσενέγκους και τους Κουμάνους κατά της Κωνσταντινούπολης.
Η τρίτη και τελευταία εγκατάσταση Μικρασιατών Παυλικιανών στη Θράκη έλαβε χώρα το 1020 μ.Χ. με εντολή του αυτοκράτορα Βασίλειου Β’ Βουλγαροκτόνου, ο οποίος, αφού προηγουμένως είχε καταστείλει τις επαναστάσεις του Βάρδα Σκληρού και Βάρδα Φωκά, ανάγκασε τους χιλιάδες αιχμάλωτους, που ήταν στην πλειοψηφία τους Παυλικιανοί και μονοφυσίτες Σύροι, να μετοικήσουν στα Βαλκάνια, κοντά στις βουλγαρικές περιοχές που μόλις είχε επανακτήσει. Μέσα στα σχέδια του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν, εκτός από το να αποδυναμώσει τους αιρετικούς της ανατολικής Μικρά Ασίας και της Αρμενίας, να τους χρησιμοποιήσει στα Βαλκάνια ως “στρατιωτική εφεδρεία”, εμφυτεύοντας τους ανάμεσα σε ανυπότακτους πληθυσμούς, όπως οι Βούλγαροι και οι Σλάβοι, για να τους ελέγχει καλύτερα και τελικά να τους προσηλυτίσει στην Ορθοδοξία.
Αντίσταση στον εκρωμαϊσμό επί πέντε αιώνες
Ωστόσο ο φανατισμός αυτών των Μανιχαίων και των Παυλικιανών ήταν τόσο ισχυρός, όπως και το μίσος τους για την Ορθοδοξία, που στάθηκε αδύνατον να προσηλυτιστούν στο Ορθόδοξο δόγμα, αλλά και να εξελληνιστούν γλωσσικά. Διατήρησαν έτσι, επί σχεδόν πέντε αιώνες ακόμη, την ιδιαίτερη ταυτότητά τους, μαζί με την αρμενική γλώσσα τους και τον φανατικό μανιχαϊσμό τους. Με επίκεντρο τους τη Φιλιππούπολη, τα γύρω χωριά της και κάποια ακόμη χωριά τους στην Αξιούπολη ή Νεόκαστρο του Έβρου (Μαρίτσα), διέδιδαν τον Μανιχαϊσμό με ζέση και στους υπόλοιπους κατοίκους των Βαλκανίων που δεν είχαν ακόμη περάσει οριστικά στην Ορθοδοξία, ενώ επαναστατούσαν με την πρώτη ευκαιρία κατά της Κωνσταντινούπολης.
Επί Νικηφόρου Βοτανειάτη (1078-1081), σε συνεργασία με Κουμάνους και Πετσενέγκους, επαναστάτησαν και κατέλαβαν τη Σερδική (τη σημερινή Σόφια). Δεν επιθυμούσαν επαφή με Ορθοδόξους κι έλεγαν πως δεν άντεχαν ούτε τη θέα τους. Τα αισθήματα βέβαια ήταν αμοιβαία καθώς και οι Ορθόδοξοι περιφρονούσαν τους Παυλικιανούς, θεωρώντας τους μιάσματα, αποτρόπαιους αιρετικούς που δήθεν έτρωγαν χελώνες και σαύρες. Αυτό βέβαια δεν εμπόδιζε τους Ρωμαίους αυτοκράτορες να τους αξιοποιήσουν ως πηγή άντλησης στρατιωτών, καθώς ήταν γνωστοί για τη μαχητικότητα και τις στρατιωτικές τους δεξιότητες.
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος, ειδικός για τα Βαλκανια. Στο βιβλίο του Οι Πρόδρομοι των Βογόμιλων: στη Σκιά του Άλλου Θεού, αναπτύσσει εκτενώς και το ζήτημα των βυζαντινών μετοικισιών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία στα Βαλκάνια και το αντίστροφο.
ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΟΙ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΩΝ ΒΟΓΟΜΙΛΩΝ”;
Το βιβλίο κοστίζει 22 ευρώ, συντα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής μέσω ΕΛΤΑ ή Κούριερ,
για να σας έρθει Άμεσα στο σπίτι σας !
Επικοινωνήστε στο
2392.110215
ή στο 6945522050
ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS) με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Πρόδρομοι των Βογόμιλων”.
Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail: stamkos@post.com
Η Σιγκισοάρα (Sighișoara), μια παλιά σαξονική πόλη της Τρανσυλβανίας, η οποία έφερε επί αιώνες το γερμανικό όνομα Σάσμπουργκ (Schazburg, δηλαδή «Έκτος Πύργος»), αλλά και το ουγγρικό όνομα Σεγεκσβάρ, είναι και η γενέτειρα του Βλάχου ηγεμόνα Βλάντ Γ’ Τέπες, γνωστού και ως μυθιστορηματικού Δράκουλα.
Λίγο πριν τα μεσάνυχτα, όλες οι σκιές, οι πρόσγειοι, και τα φαντάσματα της πόλης, αφήνουν για λίγο τα ομιχλώδη νεκροταφεία τους και τα οικόσιτα τους στοιχειώματα, και περιδιαβαίνουν στα παλιά καντούνια γύρω από τον μεσαιωνικό Πύργο του Ρολογιού, όπου αντηχούν οι μηχανικοί ήχοι της αλλαγής της ώρας, ελπίζοντας πως στον δρόμο τους θα συναντήσουν κάποιον ευφάνταστο κι αλαφροΐσκιωτο για να του πάρουν εντελώς τα μυαλά!
Balkan Gothic: το παλιό σαξονικό νεκροταφείο της Σιγκισοάρα
Το παλιό σαξονικό νεκροταφείο της Σιγκισοάρα, όμορφο και στοιχειωμένο, κείται έξω από μια μεσαιωνική ακρόπολη, και είναι γεμάτο από στριφογυριστά μονοπάτια και τάφους που καλύπτονται από κισσούς. Μοιάζει σαν να βγήκε από γκόθικ ιστορία μυστηρίου. Είναι παλιό, αλλά όχι κατεστραμμένο, ευκολοδιάβατο, με όμορφα γλυπτά του 19ου αιώνα και μονοπατάκια. Αυτό το παλιό σαξονικό νεκροταφείο καταλαμβάνει ολόκληρη τη δυτική πλαγιά του λόφου όπου βρίσκεται η μεσαιωνική ακρόπολη. Η κατασκευή της εκκλησίας, που βρίσκεται πάνω στον λόφο, ξεκίνησε το 1345 και το 1350 κτίστηκε το πρώτο αμυντικό τείχος γύρω από τη Σιγκισοάρα.
Αρχικά, οι νεκροί θάβονταν γύρω από την εκκλησία για να έχουν «μεταθάνατον ηρεμία», οι λειτουργίες και οι ήχοι της καμπάνας να τους καθησυχάζουν ώστε και να μη σηκωθούν από τους τάφους τους. Καθώς όμως αυξανόταν ο πληθυσμός και περνούσαν τα χρόνια, ο χώρος ακριβώς έξω από την πάνω πύλη της οχύρωσης μετατράπηκε στο νεκροταφείο που υπάρχει μέχρι σήμερα. Όταν, λόγω απουσίας επιδρομών, οι πύργοι έπαψαν να επιτελούν αμυντικό έργο, ο Πύργος του Ρομπεμέρ, ο οποίος φυλάει την έξοδο προς το νεκροταφείο, παροπλίστηκε και δόθηκε σε μια φτωχή σαξονική οικογένεια για να χρησιμοποιηθεί ως κατοικία της. Ως αντάλλαγμα, τα μέλη αυτής της οικογένειας έπρεπε να χτυπάνε την καμπάνα στις 7:00 το πρωί, το μεσημέρι, και στις 7:00 το απόγευμα -με γερμανική, δηλαδή, ακρίβεια- και να διατηρούν τα καντούνια καθαρά. Όταν ήρθε η Μεταρρύθμιση (16ος αιώνας), ο σαξονικός πληθυσμός της πόλης, καθώς και μερικοί από τους Ούγγρους, μεταστράφηκαν στον Λουθηρανισμό.
Οι Προτεστάντες του Ζίμπενμπουργκεν
Αυτό το νεκροταφείο αφηγείται εντυπωσιακές ιστορίες για τη θρυλική πίστη, την εργασιακή ηθική και τις οικογενειακές αξίες των Προτεσταντών της Τρανσυλβανίας, η οποία λεγόταν Ζίμπενμπουργκεν, δηλαδή Επταπύργιο στα Γερμανικά. Κάποιες από τις παλαιότερες διατηρημένες προτεσταντικές ταφόπετρες είναι από τις αρχές του 1700 και φέρουν όχι μόνο τα ονόματα, αλλά και τα επαγγέλματα εκείνων που θάφτηκαν εκεί και άνηκαν σε συγκεκριμένες συντεχνίες της πόλης. Σιδεράδες, οικοδόμοι, τσαγκαράδες, ραφτάδες, βυρσοδέψες, χαλκουργοί, ωρολογοποιοί και άλλοι, είχαν τη δική τους περιοχή ταφής, λες και ο θάνατος δεν έπρεπε να διασπάσει την άρρηκτη ενότητα της κάθε συντεχνίας.
Οι Σάξονες του «Έκτου Πύργου» ήταν πολύ περήφανοι για τα επιτεύγματά τους και δεν είναι ασυνήθιστο να διαβάστε τίτλους, όπως «Master Carpenter», που προστέθηκαν δίπλα στα επαγγέλματά τους. Άλλες ταφόπλακες χρησιμοποιήθηκαν για τη σταθεροποίηση των πλαγιών του νεκροταφείου και τώρα είναι δυσανάγνωστες, υπομένουν τη βροχή και τον άνεμο και καλύπτονται από κισσό και βρύα.
Οι τάφοι διηγούνται τις δικές τους ιστορίες
Η λουθηρανική Εκκλησία στον Λόφο φιλοξενεί τις πιο όμορφα διακοσμημένες ταφόπλακες των πιο σημαντικών ανθρώπων της πόλης, όπως δημάρχους, εμπόρους και πλούσιους τεχνίτες, που εντοπίζονται χρονολογικά μεταξύ 1600 και 1700. Πάντως, ένα από τα πιο εντυπωσιακά ταφικά μνημεία ανήκει σε έναν πλούσιο βιομήχανο που γεννήθηκε το 1860. Η επιτύμβια πλάκα του αποκαλύπτει το γεγονός ότι τέσσερα από τα παιδιά του πέθαναν πριν φτάσουν στην ηλικία των πέντε ετών, πιθανώς λόγω επιδημίας! Ήταν μια εποχή που η παιδική θνησιμότητα, λόγω επιδημιών, θέριζε πολλές ζωές και μόνο το ένα στα δύο παιδιά είχε την πιθανότητα να φθάσει ζωντανό ως την ενηλικίωσή του.
Πιο κατηφορικά και βγαίνοντας από τη δευτερεύουσα πύλη, υπάρχει ένα όμορφο, στενό μονοπάτι με δέντρα και θάμνους τριγύρω. Στην αριστερή πλευρά βρίσκεται το καθολικό νεκροταφείο της πόλης, και στη συνέχεια το ορθόδοξο ρουμανικό. Εκεί, ανάμεσα στους θάμνους, βρίσκεται και το μνημείο των Γερμανών στρατιωτών, που πολέμησαν και πέθαναν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο μέτωπο της Τρανσυλβανίας. Πρόκειται για μια μικρή ομάδα πανομοιότυπων σταυρών με έναν ψηλό «γερμανικό αετό».
Η «Νυρεμβέργη της Τρανσυλβανίας»
Γνωστή και ως «Νυρεμβέργη της Τρανσυλβανίας», η Σιγκισοάρα, με τα γοτθικού ρυθμού σπίτια της, τους πύργους που ανήκαν σε διάφορες συντεχνίες, τις μεσαιωνικές της εκκλησίες, και το σαξονικό της νεκροταφείο, αναδίδει μυστήριο, μια εραλδική χάρη, και μια μεταφυσική ατμόσφαιρα, σαν να πρόκειται για μια μυστική πύλη που οδηγεί σε αλλοκοσμικά πεδία. Εδώ αισθάνεσαι τη ζωοποιό ενέργεια της αρχιτεκτονικής που αντιστέκεται στη φθορά του χρόνου. Οι κορυφές των μεσαιωνικών πύργων της Σιγκισοάρα διαγράφονται ασάλευτες, άφοβες στην αρένα της κονταρομαχίας με το άγνωστο πεπρωμένο τους. Οι πύλες, τα δρομάκια, τα παλαιά σπίτια, καθώς και κάθε πέτρα αυτής της μεσαιωνικής σαξονικής πόλης, αναδίδουν μυστήριο. Οι πύλες της σα να ανοίγονται σε έναν άλλο, μυστηριακό κόσμο, που δύσκολα σε αφήνει ασυγκίνητο. (Βλέπε το νεοεκδοθέν βιβλίο Balkan Gothic, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια, Γ. Στάμκος)
Αισθάνεσαι πως αυτή η πόλη είναι στοιχειωμένη. Όχι μόνο από τα φαντάσματα των Σαξόνων οικιστών της, αλλά και του μακάβριου Βλαντ Τέπες, γνωστού και ως Δράκουλα. Άλλωστε, ο τρομερός ηγέτης της Βλαχίας γεννήθηκε το 1431 εδώ, στη Σιγκισοάρα, σ’ ένα πέτρινο τριώροφο σπίτι που σήμερα είναι μουσείο. Καθόλου παράξενο λοιπόν που ο μύθος του Δράκουλα αποτελεί σήμερα και το τουριστικό σύμβολο της πόλης…
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο έχει τίτλο Balkan Gothic, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια.
Το βιβλίο κοστίζει 25 ευρώ μαζί με τα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής μέσωΕΛΤΑ η Κούριερ (20 ευρώ χωρίς τα ταχυδρομικά έξοδα).
Καλέστε στο 2392.110215 ή στο 6945522050
και δώστε την παραγγελία σας ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS)με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Balkan Gothic”.
Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail: stamkos@post.com
ΠΡΟΣΟΧΗ
ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ● ΔΕΝ ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ●
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ
«Ένα φάντασμα στοιχειώνει το δυτικό πολιτισμό: το φάντασμα των Βαλκανίων»
Όταν στα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα Έλληνες άποικοι από τα Μέγαρα εγκαταστάθηκαν απέναντι από την Χαλκηδόνα, ιδρύοντας μια μικρή πόλη με το όνομα Βυζάντιο, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι χίλια χρόνια αργότερα αυτή η μικρή πόλη θα επιλεγόταν να γίνει η πρωτεύουσα μιας τεράστιας αυτοκρατορίας, και θα εξελισσόταν στη λαμπρότερη πόλη του Μεσαίωνα. Περισσότερο διορατικός από τον μυθικό ήρωα Βύζαντα, που ίδρυσε την αποικία που πήρε το όνομα του σ’ ένα τριγωνικό ακρωτήρι απέναντι από τη «χώρα των τυφλών» (Χαλκηδόνα), ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος εκτίμησε ιδιαίτερα την γεωγραφική θέση του Βυζαντίου και προέβλεψε ότι αυτή η πόλη θα διαδραμάτιζε πρωτεύοντα ρόλο στην παγκόσμια ιστορία.
Μια σύνθεση Ανατολής-Δύσης
Κτισμένη πάνω σε επτά λόφους, όπως και η Ρώμη, και βρισκόμενη στο νοτιοδυτικό άκρο του Βοσπόρου, στο σημείο όπου ενώνεται η Ευρώπη με την Ασία, η Κωνσταντινούπολη κατέστη Βασιλεύουσα πόλη για 11 αιώνες και κέντρο του Ελληνισμού ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Στις 29 Μαίου του 1453 η «Βασιλίδα των Πόλεων» έπεσε στα χέρια των Οθωμανών κι έτσι κατακτήθηκε η καρδιά της Ρωμιοσύνης, αυτής που προέκυψε από το πάντρεμα της Ελληνικής αρχαιότητος και της Ρωμαϊκής. Η Κωνσταντινούπολη και η ανατολικη΄αυτοκρατορία της κληρονόμησε την εξουσία από τη Ρώμη, την εξ αποκαλύψεως αλήθεια από την Ιερουσαλήμ, τα καλλιτεχνικά πρότυπα από την Αλεξάνδρεια και τα φιλολογικά και φιλοσοφικά από την Αθήνα. Η σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων παρήγαγε αυτό που σήμερα αποκαλούμε βυζαντινό πολιτισμό.
Η Κωνσταντινούπολη υπήρξε η αυτοκρατορική πόλη της Ρωμιοσύνης. Και σήμερα ακόμη ο Οικουμενικός Πατριάρχης φέρει τον τίτλο του αρχιεπισκόπου Νέας Ρώμης, δηλαδή της Κωνσταντινουπόλεως. Ακόμη και στις μέρες μας το Οικουμενικό Πατριαρχείο στα τουρκικά γράφεται και ονομάζεται «Ρούμ Πατρικανεζί» (Rum Patrihanesi), που σημαίνει Πατριαρχείο των Ρωμαίων, δηλαδή των Ρωμιών.
Η Κωνσταντινούπολη κτίστηκε στο «κέντρον των τεσσάρων του κόσμου μερών», σύμφωνα με τον Βυζαντινό ιστορικό Δούκα, δηλαδή στο σημείο όπου τα νερά του Βοσπόρου χωρίζουν κι ενώνουν την Ανατολή και τη Δύση. Ένα σημείο κομβικό κι από την άποψη της ιερής γεωγραφίας, καθώς συγκεράζει τον Ανατολικό με το Δυτικό κόσμο κι αποτελεί δίαυλο ροής και σύνθεσης πνευματικών ενεργειών.
Η θέση της ήταν μοναδική για τον τότε γνωστό κόσμο, ενώ ακόμη και σήμερα αποτελεί ένα από τα στρατηγικότερα σημεία της υδρογείου. Βρίσκεται στο σημείο όπου ενώνονται οι δυο ήπειροι, η Ευρώπη και η Ασία, ενώ ταυτόχρονα ελέγχει τους στρατιωτικούς και θαλάσσιους δρόμους από τη Μαύρη θάλασσα προς τη Μεσόγειο.
Η Ελληνό-Χριστιανική πρωτεύουσα
Η απόφαση του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου να εγκαταστήσει το 324 μ.Χ. το διοικητικό κέντρο της Αυτοκρατορίας στη μικρή πόλη του Βυζαντίου, ξάφνιασε ακόμη τους καλά πληροφορημένους κύκλους της Ρώμης. Μπορεί να υποψιάζονταν ότι ο Κωνσταντίνος επιθυμούσε να νομιμοποιήσει το Χριστιανισμό, ακόμη και ότι ήθελε ν’ αλλάξει πρωτεύουσα, αλλά δεν μπορούσαν ν’ αντιληφθούν εξαρχής τους λόγους που διάλεξε μια μικρή κι «ασήμαντη» πόλη για πρωτεύουσα του. Κτισμένη πάνω σ’ ένα τριγωνικό ακρωτήρι η πόλη του Βυζαντίου, άσχετα αν το μέγεθος της ήταν ακόμη μικρό, διέθετε, για όσους είχαν βέβαια τη διορατικότητα να το αντιληφθούν, τα απαραίτητα προσόντα για να εξελιχθεί σε πρώτη πόλη της Αυτοκρατορίας.
Καταρχάς η τοποθεσία της ήταν οχυρή και δυσκολοπρόσβλητη, καθώς περιβαλλόταν στα τρία σημεία του ορίζοντα από θάλασσα (Προποντίδα, Βόσπορος, Κεράτιος κόλπος), ενώ από την τέταρτη μπορούσε να οχυρωθεί εύκολα με τείχος. Η γεωγραφική της θέση ήταν τέτοια που αποτελούσε το τέλος των χερσαίων δρόμων από την Ευρώπη προς την Ασία. Αποτελούσε την κατάληξη της Εγνατίας Οδού, του σημαντικότερου χερσαίου δρόμου της χερσονήσου του Αίμου. Έλεγχε αποτελεσματικά τη ναυσιπλοΐα μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και Μεσογείου. Επίσης διέθετε ένα πολύ καλό φυσικό λιμάνι, τον Κεράτιο κόλπο, που ονομάστηκε κατόπιν και «Χρυσό Κέρας» από τον πλούτο των εμπορευμάτων που συγκεντρώθηκαν στα νερά του.
Αμέσως μόλις ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα άρχισαν να ρέουν στην Κωνσταντινούπολη προϊόντα ακόμη και από μακρινές περιοχές του κόσμου, όπως ήταν οι Σκανδιναβικές χώρες και η Κίνα. Προτού όμως καταστεί το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο του κόσμου η Κωνσταντινούπολη έγινε το κέντρο του Χριστιανισμού.
Αναμφίβολα βάραινε πολύ στην απόφαση του Κωνσταντίνου να μεταφέρει την πρωτεύουσα στην Ανατολή, το γεγονός ότι στις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κυριαρχούσε ο χριστιανισμός, καθώς ο ίδιος αποδείχθηκε προστάτης κι ευεργέτης αυτής της θρησκείας, που έμελλε να γίνει και η κυρίαρχη στην Αυτοκρατορία για τους αιώνες που θ’ ακολουθούσαν. Ο προσηλυτισμός του Κωνσταντίνου στο χριστιανισμό το 312 μ.Χ. ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός στην ιστορία της Εκκλησίας. Την ίδια χρονιά νίκησε τον Μαξέντιο, γεγονός που απέδωσε στη βοήθεια του Θεού των Χριστιανών. Χάρη στο θρησκευτικό φανατισμό των Χριστιανών στρατιωτών του νίκησε και στη μάχη του Λικινίου το 324μ.Χ. Πριν από τη μάχη ο Κωνσταντίνος είχε δει το περίφημο όραμα του με τον σταυρό να οδηγεί τα στρατεύματα του. Ο Κωνσταντίνος αντιλήφθηκε σύντομα ότι ο χριστιανισμός μπορούσε να λειτουργήσει ως ενοποιητικός παράγοντας της αυτοκρατορίας κι άρχισε να βλέπει τον εαυτό του ως χριστιανό ηγεμόνα προικισμένο με εξουσία από το Θεό. «Ως επίσκοποι έχετε δικαιοδοσία εντός της εκκλησίας: είμαι κι εγώ επίσκοπος, αλλά ο Θεός μου όρισε να επιτηρώ όσους βρίσκονται έξω από την εκκλησία», φέρεται να είπε ο Κωνσταντίνος κατά την Α’ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας (325 μ.Χ.).
Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι και η μητέρα του Κωνσταντίνου, η Ελένη έγινε σύμβολο του χριστιανικού τρόπου ζωής καθώς ήταν εκείνη που έκανε πρώτη ένα ταξίδι-προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ κι έφερε πίσω ένα κομμάτι από τον Τίμιο Σταυρό, που έγινε το πιο σεβαστό κειμήλιο του Βυζαντίου. Γι’ αυτούς τους λόγους ο Κωνσταντίνος και η Ελένη παριστάνονται σε έργα τέχνης όρθιοι μ’ έναν σταυρό ανάμεσα τους.
Η ελληνόφωνη κοσμοπολίτικη “Νέα Ρώμη”
Εκτός από τον Χριστιανισμό σημαντικό ρόλο στην επιλογή του Βυζαντίου ως πρωτεύουσας διαδραμάτιζε και ο ρόλος του Ελληνισμού στον ανατολικό τομέα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, καθώς ολόκληρη η ανατολική Μεσόγειος, τα Βαλκάνια και η εγγύς Ανατολή ήταν ελληνόφωνη από την εποχή ακόμη των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τα ελληνικά, και συγκεκριμένα η «κοινή» ελληνική και όχι τα λατινικά ήταν η Lingua Franca στην Ανατολή. Στην ίδια περιοχή κυριαρχούσε ο ελληνικός πολιτισμός και οι διάφορες συνθέσεις του. Η Μικρά Ασία, που ήταν το υπ’ αριθμόν 1 ελληνόφωνο κέντρο του χριστιανισμού, αποτελούσε την μια από τις δύο ενδοχώρες της νέας πρωτεύουσας. Επόμενο ήταν λοιπόν η Κωνσταντινούπολη από την πρώτη στιγμή της ανακήρυξης της ως πρωτεύουσας, να γινόταν μια πόλη όπου τον κυρίαρχο ρόλο θα τον έπαιζε ο Ελληνισμός και ο Χριστιανισμός.
Όμως, παρά την αμετάκλητη απόφαση για τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας στην Ανατολή, η Παλαιά Ρώμη ποτέ δεν αποδέχθηκε τον υποβιβασμό της και θέλησε –πράγμα που κάνει ως σήμερα– να κρατήσει τουλάχιστον τα εκκλησιαστικά πρωτεία μέσω του πάπα. Μάλιστα τον 8ο μ.Χ. αιώνα χαλκεύτηκε στη Ρώμη ένα έγγραφο γνωστό ως Constitutum Constantini ή «Κωνσταντίνεια Δωρεά», σύμφωνα με την οποία ο Μέγας Κωνσταντίνος, κατά τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, παραχώρησε στον Πάπα τα ρωμαϊκά εδάφη, καθώς και το αυτοκρατορικό δικαίωμα να διορίζει ύπατους και πατρικίους!
Την περίοδο της ακμής της η Κωνσταντινούπολη φιλοξενούσε περίπου ένα εκατομμύριο κατοίκους προερχόμενους απ’ όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας, αλλά και πέρα απ’ αυτή. Δεν υπήρχε φυλή του τότε γνωστού κόσμου που να μην είχε στείλει έστω κι έναν αντιπρόσωπο της στην πρωτεύουσα του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους. Στους δρόμους της μιλιόνταν δεκάδες γλώσσες και για να μπορέσει κάποιος να περιδιαβεί άνετα στις συνοικίες της θα έπρεπε να γνωρίζει, εκτός από τα Ελληνικά (Ρωμαίϊκα) που ήταν η κυρίαρχη γλώσσα, τουλάχιστον πεντέ-έξι άλλες γλώσσες: λατινικά, αραβικά, σλαβικά, εβραϊκά, περσικά κι αλανικά. Ακόμη και οι ίδιοι οι Κωνσταντινοπολίτες ξαφνιάζονταν από την πολυγλωσσία της πόλης τους. Ο Ιωάννης Τετζής, που έζησε τον 12ο μ.Χ. αιώνα, επαινούσε συχνά τον εαυτό του για την ικανότητα του να μιλά τις μισές από τις γλώσσες που ήταν απαραίτητες για να συνεννοηθεί κανείς στους δρόμους της πρωτεύουσας. Ο ίδιος παρατηρούσε ότι «εκείνοι που ζουν στην αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη δεν έχουν μία γλώσσα και δεν ανήκουν σε μια φυλή, αλλά χρησιμοποιούσαν ένα μείγμα παράξενων γλωσσών». Αυτή η εθνογλωσσική ανομοιογένεια της Κωνσταντινούπολης εξηγούσε τις συχνές εξεγέρσεις, την αστάθεια και την ανυποταξία του λαού της.
Η Πόλη με τα χίλια ονόματα
Στην Κωνσταντινούπολη Έλληνες και Ρωμαίοι λειτούργησαν συνδυαστικά και εξελικτικά για να δημιουργήσουν έναν καινούργιο, χριστιανικό πνευματικό πολιτισμό, που άντεξε αρκετούς αιώνες. Από την μια υπήρχε η ρωμαϊκή ευταξία, μεθοδικότητα και δικαιοσύνη κι από την άλλη η ελληνική σκέψη και καλαισθησία. Σε αντίθεση με τους πιο ορθολογιστές Ρωμαίους οι Έλληνες και οι Ανατολίτες έλκονταν περισσότερο από τη μυστικιστική πλευρά του χριστιανισμού και αναλίσκονταν σε βαθιές θρησκευτικές συζητήσεις, πράγμα που καλλιέργησε μια τάση προς τον συμβολισμό. Το εξατομικευμένο πάντως καλλιτεχνικό γούστο θεωρούνταν επικίνδυνο, σχεδόν μια εωσφορική ανταρσία στην εξουσία των χριστιανικών προτύπων.
Εκτός από Νέα Ρώμη η Κωνσταντινούπολη προσέλαβε και άλλα ονόματα. Την αποκαλούσαν Βασιλεύουσα ή Πόλις του Κωνσταντίνου. Με τον καιρό, όταν αναφερόταν κανείς σ’ αυτήν, χρησιμοποιούσε απλώς τη λέξη Πόλη, εννοώντας αποκλειστικά την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Η φράση «εις την Πόλη», που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν οι Βυζαντινοί της Μικράς Ασίας, αποτελεί και την προέλευση της τουρκικής της ονομασίας (Ιστανμπούλ ή Στανμπούλ).
Άλλα ονόματα που προσέλαβε η Κωνσταντινούπολη ήταν το Επτάλοφος ή Νέα Επτάλοφος, σε αντιδιαστολή με την Παλαιά Επτάλοφο, δηλαδή τη Ρώμη. Ορισμένοι την αποκαλούσαν και «Νέα Ιερουσαλήμ», επειδή τη θεωρούσαν ως τη δεύτερη ιερότερη πόλη της Χριστιανοσύνης. Ο λαός, πιστεύοντας ότι η Πόλη προστατεύονταν από τη Θεία Χάρη, την αποκαλούσε επίσης Θεοφρούρητη, Θεόσκεπη και Θεόσωστη. Τέλος, οι Σλάβοι αποκαλούσαν την Κωνσταντινούπολη Τσάριγκραντ, που σημαίνει «αυτοκρατορική πόλη», ενώ οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν γι’ αυτήν εκτός από το Ισταμπούλ και τη φράση Ντέρι-σααδέτ, δηλαδή «πύλη της ευτυχίας»…
Η «Νέα Ιερουσαλήμ»
Η μεταφορά της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη, δεν έγινε μόνο για πολιτικούς αλλά, όπως προαναφέραμε, και για θρησκευτικούς λόγους. Αυτή η «Νέα Ρώμη» υπήρξε ταυτόχρονα και «Νέα Ιερουσαλήμ», καθώς μεταβλήθηκε σε χριστιανικό κέντρο παγκόσμιας εμβέλειας -ο τόπος όπου φυλάσσονταν τα πολυτιμότερα λείψανα της χριστιανοσύνης. Σ’ αυτή τη «Θεοσκεπή» πόλη, λίκνο και κιβωτό της Ορθοδοξίας, μεταφέρθηκαν σταδιακά όλα τα ιερά και όσια του χριστιανισμού (Τίμιος Σταυρός, λείψανα αγίων, σκεύη και εικόνες), ενώ εκεί κτίστηκε και ο πιο μεγαλοπρεπής ναός της χριστιανοσύνης: η Αγιά Σοφιά. Επόμενο ήταν λοιπόν η μοίρα της Πόλης και της Αυτοκρατορίας (άρα και του χριστιανισμού…) να ταυτιστεί με τη μοίρα της οικουμένης.
Άλλωστε ο ιδρυτής της Κωνσταντινούπολης, ο Κωνσταντίνος, υπήρξε αυτός που συνέλαβε πρώτος την ιδέα της «Οικουμενικής Χριστιανικής Αυτοκρατορίας», μ’ έναν Θεό στον ουρανό κι έναν Αυτοκράτορα στη Γη. Ο Κωνσταντίνος έβλεπε το έργο του ως «θεία αποστολή», απαραίτητη για την επικράτηση του χριστιανισμού στη Γη. Ο Ιουστινιανός, που είχε όνειρο του την ανασύσταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απελευθερώνοντας τα εδάφη της Δύσης από τους βαρβάρους δεν έβλεπε την νέα πρωτεύουσα απλά ως Νέα Ρώμη, αλλά κι ως Νέα Ιερουσαλήμ, ως «Βασιλεύουσα» πόλη της Οικουμένης.
Το Βυζάντιο, λοιπόν, είχε ως πολιτικό του δόγμα τη μοναδικότητα της «Χριστιανικής Αυτοκρατορίας» και το μοιραίο ρόλο της στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι Βυζαντινοί έβλεπαν τον εαυτό τους ως «περιούσιο λαό», διάδοχο της Ρώμης και κληρονόμο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Ήταν αφοσιωμένοι στον Αυτοκράτορα και στην Αυτοκρατορία, την οποία θεωρούσαν «Βασίλειο του Θεού» και «ιερόν κράτος της Βασιλείας». Το σημαντικότερο πράγμα γι’ αυτούς ήταν να διατηρήσουν την πίστη τους αλώβητη, ώστε να εξασφαλίσουν μια θέση στη «βασιλεία των Ουρανών»…
Σύμφωνα με το οικουμενικό τους δόγμα, ο Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων ήταν ο «κυρίαρχος της γης»: όλοι οι υπόλοιποι βασιλιάδες και κυβερνήτες ήταν κατώτεροι του και όφειλαν να είναι υποτελείς, όπως τα μέλη μιας οικογένειας όφειλαν τιμή και σεβασμό στον πατέρα τους. Ο Αυτοκράτορας ήταν Κοσμοκράτωρ, τοποτηρητής του Θεού στη Γη και προστάτης της Χριστιανικής Εκκλησίας. Το πρόσωπο του περιβάλλονταν με ιερότητα. Τον αποκαλούσαν ισαπόστολο, θεόπνευστο και άγιο, ενώ το ανάκτορο του ονομάζονταν «ιερόν παλάτιον», το συμβούλιο του «ιερό» και τα γράμματα του «θεια»!
Οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας, οι «Ρωμαίοι», θεωρούνταν «εκλεκτός λαός» του Θεού. Η Κωνσταντινούπολη ήταν η «Βασιλεύουσα», η «Κιβωτός της Χριστιανοσύνης», μια «θεοφρούρητη» πόλη που την προστάτευε η χάρη του Θεού. Αν έπεφτε στα χέρια των βαρβάρων αυτομάτως, πίστευαν, θα ερχόταν και το Τέλος του Κόσμου.
Θεοφρούρητη Πόλη με ημερομηνία λήξεως
Την εποχή των Κομνηνών η φιλοσοφία, η αστρολογία και η μαγεία γνώρισαν περίεργη άνθηση, γεγονός που προκάλεσε εκθετική αύξηση των προφητειών και γενικότερα των λαϊκών προλήψεων. Οι Βυζαντινοί πίστευαν πάντα αλλά και φοβόντουσαν τους μάγους και τους προφήτες. Ιδιαίτερα οι τελευταίοι έχαιραν μεγάλης εκτίμησης. Δεν είναι περίεργο που η Βιβλιοθήκη του Μεγάλου Παλατιού περιελάμβανε ένα βιβλίο εικονογραφημένο με προσωπογραφίες αυτοκρατόρων που ήθελαν να μαθαίνουν για το μέλλον της αυτοκρατορίας από τους αστρολόγους. Ένας από αυτούς ήταν και ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός.
Πολλοί πίστευαν ότι οι κατασκευές της Πόλης ήταν φτιαγμένες από «αρχαίους φιλόσοφους» και περιείχαν μυστικά, που προέλεγαν το Τέλος του Κόσμου, όπως κάποια αινιγματικά μνημεία, παράξενες κολώνες και θριαμβευτικές αψίδες. Την ίδια εποχή κάποιοι υπολόγισαν ότι η «Θεοφρούρητη» Πόλη δε θα επιβίωνε περισσότερο από 1000 χρόνια, υπολογίζοντας από την ημερομηνία της ίδρυσης της, επομένως θα έπεφτε πριν το 1324 μ.Χ.
Την ίδια εποχή, όταν το Βυζάντιο πολιορκούνταν ασφυκτικά από Ανατολή και Δύση, εμφανίστηκε κι ένα αυξημένο ενδιαφέρον του λαού για τον «ελευθερωτή βασιλιά», που θα εκδικούνταν για τα βάσανα των Βυζαντινών, νικώντας Τούρκους και Δυτικούς, και μ αυτόν τον τρόπο θα έφερνε τη Συντέλεια του Κόσμου.
Αρκετοί ιστορικοί συμφωνούν ότι η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, που έγινε στις 29 Μαΐου 1453, ίσως να μη συνέβαινε ποτέ αν προηγουμένως δεν γινόταν μια άλλη Άλωση, εκείνη από τους Σταυροφόρους στις 13 Απριλίου του 1204. Εξαιτίας της πρώτης Άλωσης από τους «Χριστιανούς» της Δύσης οι Οθωμανοί βρήκαν αδύναμο το Βυζαντινό κράτος, που είχε καταντήσει σκιά του αλλοτινού εαυτού του. Με τη δεύτερη Άλωση οι Τούρκοι κατέφεραν απλώς τη χαριστική βολή σ’ ένα τραυματισμένο κι ετοιμοθάνατο σώμα…
Η Άλωση της Πόλης ως αποτέλεσμα “αμαρτίας”
Πάρα την ολοφάνερη παρακμή και αποδυνάμωση τους κατά τους τελευταίους αιώνες, οι Βυζαντινοί διακατέχονταν από την έμμονη μεταφυσική ιδέα ότι η Κωνσταντινούπολη, ως κτήμα του «Κυρίου των Δυνάμεων», αν έπεφτε στους αλλόδοξους αυτό θα σήμαινε αυτομάτως και το Τέλος του Κόσμου. Από την άλλη δεν μπορούσαν και να πιστέψουν ότι το μοιραίο Τέλος πλησίαζε. Αν και έβλεπαν χρόνο με το χρόνο τη σταθερή πρόοδο των Οθωμανών, ευελπιστούσαν ότι την τελευταία στιγμή η θεία παρέμβαση θα έσωζε την Πόλη. Ακόμη και στις παραμονές της Άλωσης η λαϊκή ψυχή τρεφόταν με προφητείες και μύθους περί σημαδιών, που θα φανέρωναν τη θεϊκή θέληση. Τέτοια «σημάδια» θεωρήθηκαν η πτώση της εικόνας της Παναγίας στη διάρκεια μιας λιτανείας, το «υπερφυσικής» προέλευσης φως πάνω από τον τρούλο της Αγίας Σοφίας, ο θρύλος για τα τηγανισμένα ψάρια που πηδούν από το τηγάνι κ.α.
Ενώ λοιπόν η Κωνσταντινούπολη ήταν θέμα χρόνου να πέσει στα χέρια των Οθωμανών, που τη θεωρούσαν προαιώνιο στόχο και επιδίωκαν φανατικά την κατάκτηση της για να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους στα βυζαντινά εδάφη, πολλοί άρχισαν να πιστεύουν ότι το μοιραίο τέλος θα έρχονταν με το τέλος της 7ης χιλιετίας από τη «Δημιουργία του Κόσμου» (5506π.Χ.), που κατά τους Βυζαντινούς αντιστοιχούσε στο 1492μ.Χ.
Ο αρχηγός των ανθενωτικών Γεννάδιος Β’ Σχολάριος ήταν βαθιά πεπεισμένος ότι πλησίαζε το Τέλος του Κόσμου, το οποίο υπολόγιζε μεταξύ 1493-1494 υπολογίζοντας την αρχή του το 5506π.Χ.. Δεν είχε πρόβλημα λοιπόν να αποδεχτεί τη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη, που του πρότεινε ο Μωάμεθ ο Πορθητής, εφόσον πίστευε ότι μιας και ο αγώνας στη γη έχανε κάθε νόημα, η ουράνια ανταμοιβή ήταν κοντά. Έτσι, για τον ίδιο, το μόνο πράγμα που είχε πλέον σημασία, ήταν να κρατήσουν οι Ορθόδοξοι την πίστη τους αμόλυντη, να μη δεχτούν δηλαδή τη «μιαρή» ένωση με την παπική εκκλησία. Όσο για τα δεινά και τις συμφορές, που έπεφταν σωρηδόν στα κεφάλια των Βυζαντινών, ο Γεννάδιος τα δικαιολογούσε θεωρώντας τα ως «τελική δοκιμασία» για να ξεχωρίσουν οι Εκλεκτοί από τους Αμαρτωλούς! Ο ανθενωτικός Πατριάρχης υποστήριζε ότι ήταν ευλογημένοι όσοι Ορθόδοξοι κράτησαν την πίστη τους σταθερή στη διάρκεια των τελευταίων συμφορών.
Ο προστατευόμενος από τον Μωάμεθ Β’ Πατριάρχης των υπόδουλων Χριστιανών Γεννάδιος, σε «απανταχού» επιστολή που έστειλε λίγο μετά την ενθρόνιση του στις 4 Ιανουαρίου του 1454, εξηγούσε τη νέα κατάσταση λέγοντας ότι η Άλωση της Πόλης ήταν αποτέλεσμα των αμαρτημάτων των Βυζαντινών και της επακόλουθης εγκατάλειψης τους από το Θεό. Η «θεία δίκη» ήταν που είχε εξοπλίσει με ισχύ και στρατιωτική δύναμη τους Οθωμανούς έτσι ώστε να πετύχουν την εκπόρθηση της Κωνσταντινούπολης.
Συνέπεια όλης αυτής της μεταφυσικής επιχειρηματολογίας ήταν να προωθηθεί η άποψη ότι, πρώτον κάθε στρατιωτική αντίσταση στους Οθωμανούς ήταν μάταιη, και δεύτερον το ορθόδοξο ποίμνιο θα έπρεπε από εδώ και στο εξής να δείξει νομιμοφροσύνη προς τον Σουλτάνο γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο θα έδειχνε υποταγή και στη θεία βούληση!
Η “εκδίκηση” της Τροίας
Τον 15ο αιώνα η αρχαιογνωσία και η ελληνομάθεια είχε γίνει βασικό χαρακτηριστικό της εναπομείνασας βυζαντινής διανόησης. Ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθωνας, πνευματικός ηγέτης του δεσποτάτου του Μυστρά, ταύτιζε τους σύγχρονους Ρωμαίους (Βυζαντινούς) με τους αρχαίους Έλληνες λέγοντας: «Έλληνες εσμέν γένει τε και παιδεία». Ο μαθητής του Λαόνικος Χαλκοκονδύλης( 1432-1490), μελετητής του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη, τοποθέτησε την βυζαντινο-τουρκική σύγκρουση στα πλαίσια μιας διαχρονικής αντιπαράθεσης Ανατολής-Δύσης, που ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα. Ο ίδιος ερμήνευσε τη μοιραία σύγκρουση της δύουσας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τους ορμώμενους εξ ανατολών Οθωμανούς ως σύγχρονο στάδιο της προαιώνιας διαμάχης του ελληνικού κόσμου με τον βάρβαρο κόσμο της Ανατολής. Η απαρχή αυτής της «αρχέγονης» σύγκρουσης ανάγονταν στον πόλεμο Ελλήνων και Τρωών και στην καταστροφή της Τροίας. Η σύγκρουση αυτή κλιμακώθηκε με την επίθεση των Περσών κατά της Ελλάδας(5ος π.Χ. αιώνας) και τελικά την απώθηση των πρώτων στην Ασία.
Σύμφωνα με το ερμηνευτικό σχήμα του Χαλκοκονδύλη η πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν η νομοτελειακή εκδίκηση της Ασίας για την καταστροφή της Τροίας από τους Έλληνες. Οι βάρβαροι Ασιάτες (Τούρκοι) εκδικήθηκαν για λογαριασμό της Τροίας με την εξόντωση των Ελλήνων και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, της μεγαλύτερης πόλης που ίδρυσαν ποτέ οι Έλληνες. Έτσι οι Έλληνες τιμωρήθηκαν μέσω των Τούρκων για τον όλεθρο που προκάλεσαν στους Τρώες πριν από 27 αιώνες!
Ο φιλόδοξος Μωάμεθ Β’ πάντως δεν είχε κατά νου να εκδικηθεί για την καταστροφή της Τροίας, αλλά ν’ ανασυστήσει την αυτοκρατορία του Ιουστινιανού σε τουρκομουσουλμανικό όμως πλαίσιο. Ήθελε ν’ ανταποδώσει στη Δύση τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή, δηλαδή να σπρώξει την Ασία προς την Ευρώπη, επιδιώκοντας πάντα την παγκόσμια κυριαρχία. Έτσι, αμέσως μετά την τριήμερη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης ο Πορθητής φέρεται να λέει: «Ευχαριστώ τον Αλλάχ γιατί μας έδωσε τη λαμπρή αυτή νίκη, αλλά τον παρακαλώ επίσης να μου επιτρέψει να ζήσω αρκετό καιρό ακόμη, ώστε να νικήσω και να υποτάξω, μετά τη Νέα, και την Παλιά Ρώμη».
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Οι ρουμανικές δοξασίες για τα βαμπίρ, τα Στρίγκοϊ και τους πρικόλιτσι, χάνονται στα βάθη των αιώνων και σίγουρα ανάγονται στη «σκοτεινή» εποχή του Μεσαίωνα, αν όχι πιο πριν, στις πανάρχαιες πεποιθήσεις, τελετουργίες και νεκρικά έθιμα των αρχαίων δακοθρακικών φυλών που κατοικούσαν στην περιοχή. Οι επίσημες καταγραφές ήρθαν ωστόσο πολύ αργότερα.
Ο Μολδαβός στρατιωτικός και πολιτικός Ντιμίτρου Καντεμίρ, στο έργο του το Descriptio Moldaviae (1714–1716), αναφέρεται στις λαϊκές δοξασίες για τη στρίγκα, που ενδημούσαν κυρίως στη Μολδαβία και στην Τρανσυλβανία. Ο ίδιος όμως δε συσχέτιζε τη στρίγκα με τους αιμοπότες βρικόλακες, αλλά με τις μάγισσες ή με αφύσικα εμπόδια που συναντούσε κανείς στη ζωή του. Στο βιβλίο του περιγράφει και μια παραδοσιακή μαγική πρακτική ως συνηθισμένη μέθοδο αναγνώρισης μιας στρίγκας.
Το 1865, σ’ ένα άρθρο του σχετικά με τις δοξασίες της Τρανσυλβανίας, ο Γερμανός Βίλχελμ Σμίτ (Wilhelm Schmidt) περιγράφει τους στρίγκοϊ ως πλάσματα της νύκτας που βγαίνουν για να θηρεύσουν βρέφη. Αυτοί θεωρούνται ως μια από τις βασικότερες αιτίες της βρεφικής θνησιμότητας και όχι οι επιδημίες, οι ιώσεις και οι παιδικές ασθένειες. Αναφέρει μάλιστα μια διαδεδομένη παράδοση κατά την οποία, όταν γεννιέται ένα μωρό, ο γονέας του πετάει μια πέτρα πίσω του αναφωνώντας: «Αυτό να μπει στο στόμα των στρίγκοϊ!»
Το 1909, ο Φραντς Χάρτμαν (Franz Hartmann) ανέφερε στο βιβλίο του, το οποίο έφερε τον απροσχημάτιστο τίτλο Μια Αυθεντική Ιστορία Βαμπίρ (An Authenticated Vampire Story), ότι τα παιδιά των αγροτών από ένα χωριό στα Καρπάθια άρχισαν να πεθαίνουν μυστηριωδώς. Οι χωρικοί άρχισαν τότε να υποψιάζονται ότι ένας πρόσφατα νεκρός ήταν βαμπίρ, που κατοικούσε στο παλιό του κάστρο. Τότε οι φοβισμένοι χωρικοί αποφάσισαν να κάψουν το κάστρο για να σταματήσουν οι θάνατοι των παιδιών τους. Υποτίθεται πως η φωτιά σταματούσε τα πάντα, ακόμη και τα βαμπίρ,
Ο Ρουμάνος ιστορικός Ραντού Φλορέσκου (Radu Florescu), στο εμβριθές βιβλίο του In Search of Dracula: The History of Dracula and Vampires (εκδόθηκε στα Αγγλικά το 1994), περιγράφει ένα γεγονός που έλαβε χώρα το 1969 στο Τσαπατάνεμι (Căpăţâneni), στην ορεινή Μουντένια της κεντρικής Ρουμανίας. Εκεί, μετά τον θάνατο ενός ηλικιωμένου, αρκετά μέλη της οικογένειάς του άρχισαν να πεθαίνουν ξαφνικά από μυστηριώδεις αιτίες. Όταν ανάσκαψαν τον τάφο του νεκρού, το πτώμα του δεν έδειχνε σημάδια αποσύνθεσης, τα μάτια του ήταν ανοιχτά και το πρόσωπό του ήταν κόκκινο και πρησμένο! Το πτώμα του «βαμπίρ» κάηκε για να σωθεί η ψυχή του, αλλά και για να γλιτώσουν οι ζωντανοί συγγενείς από τις ύπουλες επιθέσεις του…
Κατά τη Ρουμανική Επανάσταση του Δεκεμβρίου του 1989 το πτώμα του Ρουμάνου δικτάτορα Νίκολαε Τσαουσέσκου, ο οποίος εκτελέστηκε με συνοπτικές διαδικασίες μαζί με τη σύζυγό του Έλενα, δεν έλαβε την κατάλληλη ταφή, αφού θάφτηκε πρόχειρα και βιαστικά. Έτσι, στο φαντασιακό πολλών προληπτικών Ρουμάνων ο πρώην δικτάτορας δεν ησύχασε στον τάφο του, αλλά μεταμορφωνόταν σε φάντασμα και στρίγκοϊ για προκαλέσει μετά θάνατον επιπλέον δεινά στον ρουμανικό λαό. Γι’ αυτό, καλού κακού, πολλοί έχουν στα σπίτια και στα διαμερίσματά τους μακριές πλεξούδες με σκόρδα, που θεωρούνται παραδοσιακά πως αποτρέπουν τις επιθέσεις των αιμοβόρων στρίγκοϊ.
Περισσότερα στο νέο βιβλίο:
BALKAN GOTHIC, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια
Πως μπορώ να αποκτήσω το βιβλίο σας
Balkan Gothic;
Το βιβλίο κοστίζει 25 ευρώ μαζί με τα έξοδα αποστολής και αντικαταβολής μέσωΕΛΤΑ η Κούριερ (20 ευρώ χωρίς τα ταχυδρομικά έξοδα).
Καλέστε στο 2392.110215 ή στο 6945522050
και δώστε την παραγγελία σας ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS)με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Balkan Gothic”.
Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail: stamkos@post.com
ΠΡΟΣΟΧΗ
ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ● ΔΕΝ ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΣΕ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ●
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ
«Ένα φάντασμα στοιχειώνει το δυτικό πολιτισμό: το φάντασμα των Βαλκανίων»
Το 1965, κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής του μεγάλου υδροηλεκτρικού φράγματος στην περιοχή Τζέρνταπ του Δούναβη, που ήταν ένα κοινό project μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Ρουμανίας, ανακαλύφθηκε τυχαία σ’ ένα πλάτωμα στις όχθες του ποταμού, στην πλευρά της Σερβίας, ένας οικισμός, που αποδείχθηκε ότι κάποτε υπήρξε κέντρο ενός από τους σημαντικότερους και λαμπρότερους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ευρώπης. Αμέσως ξεκίνησαν εκτεταμένες ανασκαφές, υπό την καθοδήγηση του αξιόλογου Σέρβου αρχαιολόγου Ντράγκοσλαβ Σρέγιοβιτς (Dragoslav Srejovic), που έφεραν στο φως ευρήματα μεγάλης αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής αξίας, αν λάβει κανείς μάλιστα υπ’ όψιν του ότι άνηκαν χρονολογικά σε μια εποχή, που οι προκατειλημμένοι αρχαιολόγοι της δεκαετίας του 1960 θεωρούσαν ότι οι πρωτόγονοι άνθρωποι δεν ήταν ακόμη ώριμοι αισθητικά, δεν μπορούσαν ν’ αντιληφθούν το ωραίο, δηλαδή την τέχνη.
Τα κατάλοιπα αυτού του μεσολιθικού οικισμού για να σωθούν από την τεχνητή λίμνη, που θα δημιουργούσε το (Γιουγκοσλαβο-ρουμανικό) υδροηλεκτρικό φράγμα του Ντζέρνταπ, μεταφέρθηκαν σε μια καινούρια τοποθεσία, 29,5 μέτρα πάνω από την επιφάνεια του ποταμού, όπου και τοποθετήθηκαν στις ίδιες ακριβώς θέσεις. Η σημασία αυτού του προϊστορικού οικισμού έχει αναγνωριστεί πλέον παγκοσμίως και τον Δεκέμβρη του 1995 η UNESCO ανέλαβε κι επίσημα την προστασία του. Οι ανακαλύψεις του Λεπένσκι Βιρ τάραξαν, όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο, τα λιμνάζοντα ύδατα της προϊστορικής έρευνας κι έθεσαν καίρια ερωτήματα στους επιστήμονες, εφόσον μετατόπιζαν χρονολογικά αρκετά προς τα πίσω την εμφάνιση της τέχνης, της αρχιτεκτονικής και της θρησκείας στην Ευρώπη. Τελικά αποδείχτηκε ότι οι «πρωτόγονοι» Βαλκάνιοι δεν ήταν και τόσο πρωτόγονοι όσο ήθελαν να πιστεύουν οι «δυτικοτραφείς» και συντηρητικοί ακαδημαϊκοί του 1960. Αντίθετα είχαν αναπτύξει έναν μικρής κλίμακας εξελιγμένο μεσολιθικό πολιτισμό, που επιβίωσε για χιλιετηρίδες σε απόλυτη αρμονία με τη φύση δημιουργώντας μάλιστα καλλιτεχνικά έργα, τα οποία πολλοί σημερινοί καλλιτέχνες θεωρούν υψηλής αισθητικής αξίας.
Ο άγνωστος πολιτισμός του Δούναβη
Η περιοχή, όπου γεννήθηκε ο πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ, βρίσκεται στην καρδιά του τεράστιου φυσικού οργανισμού, που ονομάζεται Δούναβης. Αυτός ο γιγαντιαίος ποταμός ενώνει τη Δυτική με την Ανατολική Ευρώπη και οι παραπόταμοι του συνδέουν τη Μεσόγειο με τη Βόρεια Ευρώπη. Είναι ένας υδάτινος δρόμος και ταυτόχρονα μια λεωφόρος της ιστορίας. Πρόκειται για μια περιοχή ανέκαθεν ελεύθερη από πάγους, με πλούσια χλωρίδα και πανίδα, που χωρίζεται γεωμορφολογικά από τις Άλπεις και τα Καρπάθια σε τρεις ζώνες: Αλπική, Πανονική και του Πόντου.
Ξεκινώντας από τις Άλπεις ο Δούναβης κυλάει ανάμεσα σε διάφορα τοπία, μεταμορφώνει το περιβάλλον και μεταμορφώνεται από αυτό. Βρίσκεται σε διαρκή κίνηση μέχρι να καταλήξει στη Μαύρη Θάλασσα. Ο καιρός, οι πλημμύρες και η ξηρασία καθορίζουν τη ζωή στο μεγάλο ποταμό, όπως και οι εποχές του χρόνου. Εδώ οι άνθρωποι ανέκαθεν ζούσαν χάρη στη γενναιοδωρία του ποταμού και της φύσης.
Σε αυτή την παραδουνάβια περιοχή έχουν ανακαλυφθεί ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μεταξύ 350.000 π.Χ.-250.000 π.Χ. Στην περιοχή του Ντζέρνταπ κάνει την εμφάνιση του, γύρω στο 11.000π.Χ., ένας πρώιμος πολιτισμός, στις παραδόσεις και στην κληρονομιά του οποίου θα βασιστεί λίγο αργότερα και ο πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ.
Η επίδραση των κλιματικών αλλαγών
Δεν είναι ακριβής ωστόσο η περίοδος που εμφανίστηκε αυτός ο πολιτισμός, γιατί ακόμη και σήμερα υπάρχουν αρκετά κενά στην αρχαιολογική έρευνα. Πάντως η εμφάνιση του φαίνεται να συμπίπτει με τις κλιματολογικές μεταβολές, που συνέβαιναν στην Ευρώπη με το τέλος της εποχής των παγετώνων. Πράγματι, κατά την 9η χιλιετία π.χ. το κλίμα και η φύση στην Ευρώπη άρχισαν να αλλάζουν δραματικά και μαζί τους άλλαζε και η ζωή των ανθρώπων. Οι ανθρώπινες κοινότητες ήταν αναγκασμένες να προσαρμόζονται διαρκώς στις νέες συνθήκες, απορρίπτοντας τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Αυτή η ρήξη με το σπηλαιόβιο παρελθόν, μοιραία για όλες τις ευρωπαϊκές κουλτούρες της παλαιολιθικής εποχής, εμφανίστηκε πρωταρχικά στην τέχνη του Λεπένσκι Βιρ. Έτσι, από την αρχή ακόμη της Ολόκαινης περιόδου (8η χιλιετία π.χ.), εξαφανίζονται σταδιακά οι παραδοσιακές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, όπως η σπηλαιογραφία.
Οι κλιματολογικές μεταβολές άλλαξαν, όπως ήταν φυσικό, το έδαφος, τους ποταμούς, τη χλωρίδα και την πανίδα και οι παλιές κοινότητες των κυνηγών δεν μπόρεσαν εύκολα να προσαρμοστούν και γι’ αυτό διαλύθηκαν ταυτόχρονα με την εξαφάνιση των παγετώνων. Mόνον οι λιγότερο πολύπλοκες (ή οι εξαιρετικά εξελιγμένες) κοινότητες κατάφεραν να προσαρμοστούν στο νέο τρόπο ζωής. Μια από αυτές υπήρξε και εκείνη, που δημιούργησε τον παράξενο πολιτισμό του Λεπένσκι Βιρ.
Εκείνη την εποχή στις κλεισούρες, μεταξύ Καρπαθίων και Τρανσυλβανικών Αλπεων, δημιουργήθηκαν πολλές «μικροοικολογικές» ζώνες, με σπάνιο και ήπιο κλίμα, όπου και διασώθηκαν όλες οι μορφές φυτών και ζώων της παγετωνικής περιόδου. Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι η περιοχή του Ντζέρνταπ είχε ένα τέτοιο σπάνιο «μικροκλίμα», που διέσωσε και εμπλούτισε όχι μόνον τη φύση αλλά και τις παραδοσιακές κουλτούρες, τη στιγμή μάλιστα που η ζωη στις τελματωμένες πεδιάδες της κεντρικής Ευρώπης άρχισε να φθίνει.
Η χρονολογική εξέλιξη του Λεπένσκι Βιρ
Μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί τρεις βασικές τοποθεσίες του πολιτισμού του Λεπένσκι Βιρ: στο ομώνυμο Λεπένσκι Βιρ, στο Βλάσατς και στη Πάντινα. Eκεί έχουν ερευνηθεί τα ανθρώπινα απομεινάρια, έγινε ανάλυση της χλωρίδας και της πανίδας και συγκεντρώθηκαν όλα τα στοιχεία για το πως οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιούσαν τις φυσικές ύλες. Επίσης ερευνήθηκε ο τρόπος εργασίας τους, η κατασκευή των κατοικιών τους, η οργάνωση των ταφικών τελετών τους κ.α. Η πρωτοολόκαινη κουλτούρα της περιοχής του Djerdap, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το ομώνυμο υδροηλεκτρικό φράγμα, χωρίζεται σε δυο φάσεις: 8.300-7000π.Χ.(δεν έχουν βρεθεί σπουδαία ευρήματα) και 7.000-5.500π.Χ., οπότε και έχουμε την εμφάνιση του Λεπένσκι Βιρ καθώς και πάρα πολλά ευρήματα. Στη διάρκεια της δεύτερης φάσης η κοινωνία του Λεπένσκι Βιρ καταφέρνει επιτέλους να δημιουργήσει ένα πολιτισμό πολύ πιο διαφορετικό από οποιοδήποτε άλλο της Μεσολιθικής Ευρώπης.
Βάσει του πλούσιου αρχαιολογικού υλικού που συγκεντρώθηκε μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους ανάπτυξης του Λεπένσκι Βιρ: την περίοδο της Θεμελίωσης (7.000-6.500 π.Χ.),την περίοδο της ακμής (6.500-6.000π.Χ.) και την περίοδο της παρακμής (6.000-5.500 π.Χ.).Τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα, που διασώθηκαν, ανήκουν βέβαια στην περίοδο της ακμής. H άνοδος και η «αφύπνιση» του πολιτισμού του Λεπένσκι Βιρ υπολογίζεται γύρω στα 7.000π.Χ. και οφείλεται σε τρεις κυρίως παράγοντες: στην απομόνωση, στην αλλαγή του κλίματος και στην αύξηση του τοπικού πληθυσμού. Με τις ανασκαφές που έγιναν ανακαλύφθηκε ένας ολόκληρος μεσολιθικός οικισμός, κατασκευασμένος με «ιερή αρχιτεκτονική», μεγάλος αριθμός λίθινων γλυπτών, σκαλισμένα κόκαλα, κοσμήματα κ.α.
Ιερή αρχιτεκτονική
Η κλεισούρα του Ντζέρνταπ είναι από τις μεγαλύτερες στην Ευρώπη και αποτελεί στην ουσία έναν απομονωμένο μικρόκοσμο. Σε αυτόν το μικρόκοσμο το μεγάλο και ζωντανό ποτάμι, που κυλάει χαρούμενα, σχεδόν χορευτικά, συνδέεται αρμονικά με το άγριο ορεινό τοπίο, συνεχίζοντας το ταξίδι, που τον μεταμορφώνει, ως τη Μαύρη Θάλασσα. Υπάρχουν απότομες διακυμάνσεις στο υψόμετρο (50-800 μέτρα ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας), ενώ στον περιορισμένο χώρο συνυπάρχουν διάφορα οικολογικά συστήματα.
Σε αυτή την τοποθεσία δημιουργήθηκε ένας πολυάνθρωπος (τουλάχιστον 100 κάτοικοι!) για τα δεδομένα της εποχής οικισμός, με μια εντελώς πρωτοποριακή αρχιτεκτονική, που δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού στον κόσμο. Η αρχιτεκτονική αυτή φαίνεται ότι περικλείει και ορισμένες μαθηματικές γνώσεις: την παρουσία κάποιου συγκεκριμένου «μέτρου» και «αριθμού»! (Βλ. το βιβλίο “Άγνωστη Σερβία” του Γ. Στάμκου και της Μ. Κοσάνοβιτς)
Για περισσότερα από 1.000 χρόνια οι κάτοικοι του Λεπένσκι Βιρ φρόντισαν να διατηρήσουν αναλλοίωτη την «ιερή αρχιτεκτονική» τους και αυτό αποτελεί απόδειξη ότι επρόκειτο για γνώση και “θρησκεία” ταυτόχρονα. Το περίεργο είναι ότι αυτοί οι Βαλκάνιοι, της Μεσολιθικής Ευρώπης, είχαν μια αρχιτεκτονική, που απαιτούσε οπωσδήποτε κάποιες γνώσεις τριγωνομετρίας, μια μέθοδο που στη σύγχρονη εποχή εφάρμοσαν διάσημοι αρχιτέκτονες, όπως ο Φρανκ Λοϊντ Ράϊτ και Μπάκμινστερ Φούλερ.
Φαίνεται ότι οι κάτοικοι του Λεπένσκι Βιρ, πριν κτίσουν τις οικίες-ιερά τους, πραγματοποιούσαν κάποιες ειδικές τελετουργίες. Το σύστημα μέτρησης της βάσης της κατοικίας ήταν ένα καλοφυλαγμένο μυστικό, που το ήξεραν πολύ λίγοι ίσως κι ένας μόνον από την κοινότητα. Αυτός ο «αρχιτέκτονας-μάγος» ήξερε καλά την όλη διαδικασία και χρησιμοποιούσε συγκεκριμένο «μέτρο» για να μετρήσει όλα τα μήκη. Ήξερε ακόμη να τα διαιρέσει και να πραγματοποιήσει και κάποιους άλλους γεωμετρικούς υπολογισμούς.
Οι μάγοι-ιερείς και ο τρόπος ταφής τους
Όλες οι αρχιτεκτονικές μορφές βασίζονται σε μυστικούς αριθμούς, ωστόσο τη βασική μονάδα μέτρησης είναι αδύνατον να τη μεταφράσουμε στη γλώσσα της δικής μας μαθηματικής λογικής. Έτσι δεν μπορούμε ακόμη να γνωρίζουμε το μυστικιστικό μέτρο και μοντέλο, πάνω στο οποίο βασίστηκε ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος αυτού του παράξενου πολιτισμού. Η βάση λοιπόν του πολιτισμού αυτού, δηλαδή ολόκληρη η πνευματικότητα, οι μύθοι, η φιλοσοφία και η τέχνη, περιέχονται σε αυτή την αρχιτεκτονική, που δημιουργήθηκε μεταξύ 7.000-6.500 π.Χ.
Ένα άλλο παράξενο στοιχείο της αρχιτεκτονικής του Λεπένσκι Βιρ είναι ότι ο προσανατολισμός των κατοικιών παρέμενε απαράλλαχτος, παρά το πέρασμα των γενεών. Αλλά και η ταφή των νεκρών είχε σχέση με την κατασκευή των οικιών-ιερών.
Ο τάφος, που είχε το ίδιο ακριβώς σχήμα με το σπίτι, περιείχε όλα τα αντικείμενα της καθημερινής ζωής του νεκρού. Οι μάγοι θάβονταν πάντα καθισμένοι, θαρρείς και βρισκόταν σε «στάση διαλογισμού»: η σπονδυλική τους στήλη αντιστοιχούσε στον άξονα της κατοικίας, ο ομφαλός τους, πάνω στον οποίο τοποθετούνταν ένα ποταμίσιο βότσαλο, αντιστοιχούσε στην εστία και οι πατούσες του κάλυπταν ακριβώς την πέτρινη είσοδο! Είναι αδύνατον να πιστέψουμε ότι, αυτή η απόλυτη αναλογία της γεωμετρικής εικόνας με το παροδικό ανθρώπινο ον, ήταν τυχαία. Είναι πιο πιθανό αυτή η αρχιτεκτονική του Λεπένσκι Βιρ να περιείχε μια «μαγική αλληλεξάρτηση» μεταξύ της δομής του ανθρώπινου σώματος και της δομής του… σύμπαντος. (Βλ. το βιβλίο “Άγνωστη Σερβία” του Γ. Στάμκου και της Μ. Κοσάνοβιτς)
Οι πέτρινες ιχθυόμορφες θεότητες
Τα κύρια στοιχεία, που μας βοηθούν να εξηγήσουμε το μικροκόσμο του Λεπένσκι Βιρ, είναι τρία: Το Νερό, δηλαδή το ποτάμι, που τους τροφοδοτούσε με το καθημερινό φαγητό κι επηρέαζε το κλίμα. Οι Πέτρες, με τις οποίες κατασκεύαζαν τις κατοικίες αλλά και τα εργαλεία τους. Και τα Ψάρια, που τα θεωρούσαν προγόνους τους, τη μορφή των οποίων έδιναν συχνά στα μεγάλα βότσαλα του ποταμού (ιχθυόμορφα).
Η ιδιαίτερα εντυπωσιακή γλυπτική του Λεπένσκι Βιρ, φαίνεται σε τέσσερα χαρακτηριστικά γλυπτά πάνω σε ποταμίσια βότσαλα, που ανακαλύφθηκαν από την αρχαιολογική σκαπάνη: στην «Πρώτο-μητέρα», που αντιπροσωπεύει την θηλυκή αρχή του σύμπαντος σε ιχθυόμορφη έκδοση, στον «Αδάμ», που αντιπροσωπεύει την αρσενική αρχή, στο «μάγο»,που αντιπροσωπεύει το ανθρώπινο κεφάλι ως κέντρο των πρωτόγονων δυνάμεων και μυστηρίων και τέλος στη «σειρήνα» με ανθρώπινο πρόσωπο και ψαρόμορφο σώμα, που έχει μια απόλυτη αρμονία της καλλιτεχνικής έκφρασης.
Το πιο όμορφο ωστόσο ψαροκέφαλο γλυπτό που βρέθηκε στο Λεπένσκι Βιρ ονομάζεται «νεράιδα του νερού» κι ανταποκρίνεται πλήρως στην ονομασία του, χάρη στην ιδιαίτερη ομορφιά που του προσδίδει η πλούσια διακόσμηση και η απόλυτη συμμετρία τού. Η «νεράϊδα του νερού» αποτελεί απόδειξη της τροφικής και οικονομικής σπουδαιότητας των ψαριών στην μεσολιθική κοινότητα του Λεπένσκι Βιρ.
Το τέλος μιας προϊστορικής “ουτοπίας”
Επρόκειτο για έναν αυτόχθονα βαλκανικό πολιτισμό “κλειστού κυκλώματος”, μοναδικό κι ανεπανάληπτο, που στηρίζονταν στα άφθονα αγαθά της φύσης, στην επινοητικότητα και στην έντονη πνευματικότητα των κατοίκων του. Η ανάπτυξη του συνέπεσε με το λιώσιμο των πάγων στην Ευρώπη και η παρακμή του ήλθε ως αποτέλεσμα της έλευσης της γεωργίας στα Βαλκάνια, που υπολογίζεται γύρω στο 5.000 π.Χ. ή, σύμφωνα με μια άλλη υπόθεση, εξαιτίας ξαφνικών εισβολών από τις στέπες της Ευρασίας.
Παρά την εκπληκτική του εξέλιξη και τα ανώτερα καλλιτεχνικά του δημιουργήματα ο μοναδικός σε παγκόσμια κλίμακα πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ, που στηριζόταν στα άφθονα αγαθά της φύσης και σε μια πρωτοφανή πνευματικότητα, άρχισε να παρακμάζει, με τον ερχομό της αγροκαλλιέργιας και των οικόσιτων ζώων.
Μοιάζει πως τη στιγμή που οι άνθρωποι άρχισαν να ενδιαφέρονται για την κατοχή γης, την εκμετάλλευση των ζώων και τα “υλιστικά πράγματα” γενικότερα, ο ανέμελος και “ουτοπικός” πολιτισμός του Λεπένσκι Βιρ έδυσε σιωπηλά και θάφτηκε από τη σκόνη του χρόνου και τη παρόχθια λάσπη του Δούναβη…
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Οι 8 πόλεις-φαντάσματα που θα θέλατε να επισκεφθείτε
Γράφει ο Γιώργος Στάμκος
Πόλεις χωρίς ανθρώπους. Αυτό το θέαμα αντικρίσαμε στις οθόνες μας κατά τις τελευταίες εβδομάδες του αναγκαστικού εγκλεισμού μας και της καραντίνας. Η πανδημία του COVID-19 εξανάγκασε 3,7 δισεκατομμύρια ανθρώπους, δηλαδή το μισό πληθυσμό της Γης, να “μείνουν σπίτια” τους, προσφέροντας για πρώτη φορά στην ιστορία το απόκοσμο θέαμα των έρημων και άδειων από ανθρώπους μεγαλουπόλεων. Έτσι, είδαμε για πρώτη φορά τα πολυσύχναστα κέντρα μητροπόλεων, όπως το Παρίσι, η Ρώμη και η Βαρκελώνη, που διασχίζονταν καθημερινά από δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες και τουρίστες, να είναι έρημα, με άδειους δρόμους και πεζοδρόμια, κλειστά καταστήματα και σιωπηλά κτίρια. Μόνο τα πουλιά ακούγονταν να κελαηδούν αυτή τη Σιωπηλή Άνοιξη. Έτσι θα είναι άραγε οι πόλεις χωρίς εμάς;
Βέβαια η απάντηση σε αυτό το ερώτημα υπάρχει ήδη εκεί έξω. Ο πλανήτης μας φιλοξενεί δεκάδες πόλεις-φαντάσματα, που μας προσφέρουν ένα εξαιρετικό παράδειγμα, για να δούμε και να μελετήσουμε πως θα είναι οι πόλεις μας έπειτα από κάποια χρόνια χωρίς την ανθρώπινη παρουσία. Όταν πλέον η Φύση θα έχει αναλάβει το φθοροποιό αλλά και αναγεννητικό της ρόλο επανακτώντας το χαμένο της έδαφος.
Σε όλο τον κόσμο λοιπόν υπάρχουν εγκαταλελειμμένες πόλεις, που στέκονται ως δυσοίωνες χρονοκάψουλες, εκπέμποντας μια αλλόκοτη αύρα μυστηρίου σε επισκέπτες και τουρίστες, που επιθυμούν μια γεύση μιας απόκοσμης πραγματικότητας. Ας δούμε μερικές από αυτές τις μυστηριώδεις πόλεις-φαντάσματα, ξεκινώντας από αυτές που βρίσκονται στη γειτονία μας και θα μπορούσαμε, όταν με το καλό τελειώσει κι αυτή η δοκιμασία, να τις επισκεφθούμε.
1. Βαρώσια (Αμμόχωστος), Κύπρος.
Τα Βαρώσια είναι η πιο γνωστή πόλη-φάντασμα στην περιοχή μας. Πρόκειται για την, εγκαταλελειμμένη εδώ και 46 χρόνια από τους Ελληνοκύπριους κατοίκους της, παραθαλάσσια νότια συνοικία της Αμμοχώστου. Πριν από την τουρκική εισβολή στην μεγαλόνησο το 1974, τα Βαρώσια ήταν η πιο σύγχρονη τουριστική περιοχή όχι μόνο της Αμμοχώστου, αλλά κι ολόκληρης της Κύπρου. Πριν από την εισβολή κατοικούσαν εδώ 39.000 Ελληνοκύπριοι, που αναγκάστηκαν να εκκενώσουν, “προσωρινά” υποτίθεται, τα σπίτια, τα καταστήματα και τα πολυτελή ξενοδοχεία τους και να καταφύγουν στη νότια Κύπρο (κυρίως στο Παραλίμνι, τη Δερύνεια και τη Λάρνακα) φοβούμενοι σφαγές από τους Τούρκους. Μέσα σε μια μέρα αυτή η πόλη και τουριστικό θέρετρο, στο οποίο σύχναζαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 πολλές διασημότητες, όπως η Μπριζίτ Μπαρντό, η Ράκελ Γούελς, η Ελίζαμπεθ Τέιλορ και ο Ρίτσαρντ Μπάρτον, έγινε ξαφνικά πόλη-φάντασμα.
Στις 20 Ιουλίου του 1974 ο τουρκικός στρατός κατέλαβε την Αμμόχωστο, και προχώρησε μέχρι την Πράσινη Γραμμή. Τα Βαρώσια πέρασαν υπό τον έλεγχο των Τούρκων, αλλά περιφράχτηκαν και τέθηκαν υπό την επίβλεψη του ΟΗΕ, ώστε να επιστραφούν στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους σε περίπτωση επίλυσης του Κυπριακού. Από τότε η είσοδος στην περιφραγμένη, περίκλειστη πόλη απαγορεύεται στο κοινό, εκτός από τους Κυανόκρανους του ΟΗΕ. Την άνοιξη του 2020 και σχεδόν 46 χρόνια αργότερα τα Βαρώσια εξακολουθούν να είναι έρημα και ακατοίκητα, ενώ η Άγκυρα απειλεί συχνά να τα ενσωματώσει πλήρως στη λεγόμενη “Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου” ή τα χρησιμοποιεί ως διαπραγματευτικό χαρτί στο Κυπρίακό.
Τα πολυώροφα κτίρια και ξενοδοχεία, έχοντας μείνει επί δεκαετίας ασυντήρητα και βορά στον ήλιο και στους ανέμους της Ανατολικής Μεσογείου, έχουν διαβρωθεί και το εσωτερικό τους έχει κατά καιρούς λεηλατηθεί από τους Τούρκους. Δρόμοι και πάρκα έχουν γεμίσει με δένδρα και θάμνους, ακόμη και οι ταράτσες των σπιτιών. Η φύση επανέκτησε την κυριαρχία της και μόνον η παραλία θυμίζει κάπως εκείνη την τουριστική πόλη, που περιγραφόταν ως “μαργαριτάρι της Ανατολικής Μεσογείου’. Κατά τα άλλα τα Βαρώσια είναι μια τυπική πόλη-φάντασμα.
2. Πριπιάτ (Τσερνομπίλ), Ουκρανία.
Το Πριπιάτ (Pripyat) της Ουκρανίας θεμελιώθηκε στις 4 Φεβρουαρίου του 1970 ως «πυρηνική πόλη», δηλαδή μια πόλη ειδικά κατασκευασμένη για να στεγάσει τις οικογένειες των εργαζομένων στον κοντινό πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ. Ήταν μία από τις πολλές κλειστές και εξειδικευμένες πόλεις της Σοβιετικής Ένωσης. Έχοντας περισσότερα από 13.000 διαμερίσματα, σχολεία για 5.000 παιδιά, δεκάδες καταστήματα και καφέ, κινηματογράφο, αθλητικό κέντρο, αρκετά εργοστάσια και ένα νοσοκομείο, το Πριπιάτ μπορούσε να φιλοξενήσει 50.000 κατοίκους. Αυτός ήταν και ο πληθυσμός της πόλης εκείνη τη μοιραία νύκτα στις 26 Απριλίου 1986, όταν ανατινάχτηκε ένας αντιδραστήρας του πυρηνικού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής το γειτονικό Τσερνομπίλ. Η έκρηξη απελευθέρωσε ένα θανατηφόρο ραδιενεργό νέφος, το οποίο κάλυψε την πόλη και τη γύρω περιοχή. Έτσι το απόγευμα της 27ης Απριλίου 1986, μόλις 16 χρόνια μετά την κατασκευή της, δόθηκε η εντολή να εκκενωθεί ολόκληρη η πόλη.
Οι 50.000 κάτοικοι από το Πριπιάτ μεταφέρθηκαν και η νέα πόλη Slavutych της Ουκρανίας κτίστηκε ειδικά για να γίνει το νέο τους σπίτι. Όσο για το Πριπιάτ η πόλη βρέθηκε μέσα στη “ζώνη αποκλεισμού” λόγω υψηλής ραδιενέργειας, περιφράχθηκε και απαγορεύτηκε η είσοδος σε αυτή. Σύντομα μετατράπηκε σε πόλη-φάντασμα. Η φύση της Ουκρανίας δεν άργησε να επανακαταλάβει το έδαφος της πόλης, που έγινε με το πέρασμα του χρόνου κανονικό δάσος με κάποια κτίρια να θυμίζουν πως εδώ κάποτε υπήρχε πόλη. Από τις αεροφωτογραφίες δύσκολα ξεχωρίζεις τα κτίρια από τα δένδρα, που έχουν φυτρώσει ακόμη και στην άσφαλτο. Δεδομένου ότι τα επίπεδα ραδιενεργούς ακτινοβολίας στην περιοχή έχουν μειωθεί σημαντικά, οι άνθρωποι έχουν επιτραπεί να επιστρέψουν σταδιακά στην “ζώνη αποκλεισμού” αλλά όχι ακόμη στο ίδιο το Πριπιάτ.
3. Kayaköy (Livissi –Λειβίσσι), Τουρκία.
Από όλες τις πόλεις και χωριά, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν οι Ελληνορθόδοξοι της Μικράς Ασίας με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923, το Λειβίσσι ή Kayaköy, όπως είναι το όνομά του στα Τουρκικά, συνεχίζει να είναι μια πόλη-φάντασμα, καθώς δεν επανακατοικήθηκε εδώ και 97 χρόνια. Το Λειβίσσι ή Kayaköy, που βρίσκεται στις ακτές της Λυκίας, 8 χιλιόμετρα νοτίως της πόλης Fethiye στη νοτιοανατολική Τουρκία, ήταν κάποτε μια ανθηρή κωμόπολη που αριθμούσε 6.500 Ρωμιούς κατοίκους. Ακολούθησαν οι σφαγές και οι εκτοπισμοί του Α’ Π. Πολέμου (1914-18) και του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1919-1922), που έριξαν τον πληθυσμό του στους 2.000 κατοίκους. Ωστόσο το 1923 και οι τελευταίοι Ρωμιοί κάτοικοί του αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν και να καταφύγουν στην Ελλάδα, στα πλαίσια της Συνθήκης της Λωζάνης και της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας. Οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες από την Ελλάδα, που εγκαταστάθηκαν στα πρώην ελληνικά χωριά της Μικράς Ασίας, δε θέλησαν να κατοικήσουν στο άδειο Λειβίσσι/Kayaköy επειδή υπήρχε ο θρύλος ότι ήταν στοιχειωμένο από τα φαντάσματα των Ελλήνων που σφαγιάστηκαν εκεί.
Έτσι ο τόπος κατέληξε μια πόλη-φάντασμα, κάτι σαν “ανοικτό μουσείο” της ελληνοτουρκικής ανταλλαγής των πληθυσμών. Στο μικρό οροπέδιο του Λειβίσσι υπολογίζεται πως υπάρχουν 350 ερειπωμένα σπίτια με ελληνικό στιλ καθώς και δύο ορθόδοξες εκκλησίες, που έχουν καταστραφεί με τον καιρό, αν και σώζονται οι πέτρινοι τοίχοι τους. Κατά καιρούς οι Τούρκοι από τη γειτονική πόλη Fethiye και το κοντινό Ölüdeniz εκφράζουν την επιθυμία να αναπαλαιώσουν το χωριό, αλλά δεν έχουν προχωρήσει ως τώρα. Οι μόνοι που το επισκέπτονται είναι το καλοκαίρι οι τουρίστες και οι Τούρκοι πωλητές που τους πωλούν σουβενίρ. Οι τελευταίοι εγκαταλείπουν πάντα το Λειβίσσι με το σούρουπο γιατί συνεχίζουν να φοβούνται τα “φαντάσματα” των Ρωμιών κατοίκων του…
4. Μπελτσίτε (Belchite, κοντά στη Σαραγόσα), Ισπανία.
Το Μπελτσίτε (Belchite), στην επαρχία Σαραγόσα της Αραγωνίας, είναι μια από τις πιο γνωστές πόλεις-φαντάσματα στην Ισπανία. Πριν από τη δεκαετία του 1930 ήταν μια αναπτυγμένη πόλη με πολλές υπηρεσίες και βιοτεχνίες. Εξαιτίας όμως του ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου και της πολύνεκρης μάχης που έγινε εκεί, η πόλη καταστράφηκε ολοσχερώς. Αντί για την ανακατασκευή της ο δικτάτορας Φράνκο αποφάσισε να διατηρήσει άθικτα τα ερείπια της παλιάς πόλης Μπελτσίτε ως “μνημείο της μάχης”. Από το 1964 η πόλη είναι εντελώς έρημη. Οι τελευταίοι κάτοικοί της απομακρύνθηκαν και εγκαταστάθηκα στη Νέα Μπελτσίτε (Belchite Nuevo).
Τα ερείπια της πόλης έχουν γίνει πόλος έλξης χιλιάδων τουριστών κάθε χρόνο. Αποτελούν επίσης γνωστό σημείο συνάντησης των νοσταλγών του Φράνκο, ιδιαίτερα των περιβόητων Φαλλαγιτών. Τέλος τα ερείπια της Μπελτσίτε έχουν χρησιμοποιηθεί ως σκηνικό για κινηματογραφικές ταινίες, όπως “Οι Περιπέτειες του Βαρόνου Μινχάουζεν” (Terry Gilliam, 1988) και “Ο Λαβύρινθος του Πάνα” του βραβευμένου σκηνοθέτη Guillermo del Toro.
5. Ντράγκοστιν (Dragostin ή Borzhoza), Βουλγαρία.
Λίγα μόλις χιλιόμετρα από τα Ελληνο-βουλγαρικά σύνορα βρίσκονται αρκετά βουλγαρικά χωριά-φαντάσματα, κυρίως στις δυτικές πλαγιές της Ροδόπης. Το Ντράγκοστιν (ή Borzhoza, όπως ήταν το όνομα του ως το 1934) είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα χώρια-φαντάσματα της Βουλγαρίας, που δεν έχουν πλέον κατοίκους. Μόνο στη Βουλγαρία, η οποία έχασε δύο εκατομμύρια κατοίκους από το 1989 μέχρι σήμερα, εκτιμάται πως υπάρχουν 800 παρόμοια χωριά-φαντάσματα. Εγκαταλελειμμένα και έρημα, εξαιτίας της μετανάστευσης, της γήρανσης και της δημογραφικής συρρίκνωσης, στοιχειωμένα από μνήμες κι από τους ανθρώπους που έζησαν εκεί. Είναι ένας ολόκληρος κόσμος που χάνεται, μαζί με το λαϊκό πολιτισμό που κουβαλούσε και τις ιστορίες των ανθρώπων του, που σβήνουν κι αυτές…
6. Σπιναλόγκα (Κρήτη), Ελλάδα.
Το νησί της Σπιναλόγκας, που βρίσκεται στον κόλπο της Ελούντας στη βορειοανατολική Κρήτη, κοντά στο Λασίθι, θεωρείται από αρκετούς ως νησιωτική πόλη-φάντασμα. Επί δεκαετίες και μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα η Σπιναλόνγκα λειτουργούσε ως “γκέτο λεπρών” από όλη την Ελλάδα. Τελικά το νησί εγκαταλείφθηκε όταν θεραπεύθηκαν όλοι οι κάτοικοί του. Μέχρι το 1962 δεν απέμειναν μόνιμοι κάτοικοι κι από τότε παρέμεινε νησί-φάντασμα. Τα τελευταία χρόνια η Σπιναλόγκα έχει γίνει ένα τουριστικό αξιοθέατο ως μία από τις τελευταίες “αποικίες λεπρών” που έκλεισαν στην Ευρώπη.
Η Σπιναλόγκα εμφανίστηκε ως χώρος δράσης σε μυθιστορήματα, αλλά και ως σκηνικό για τηλεοπτικές σειρές. Αποτέλεσε και σκηνικό για το μυθιστόρημα “Το Νησί” (2005) της Βρετανίδας συγγραφέως Victoria Hislop, στο οποίο περιγράφεται η ιστορία των δεσμών μιας οικογένειας με την αποικία των λεπρών. Το βιβλίο έγινε στη συνέχεια η τηλεοπτική σειρά “Το Νησί”, που προβλήθηκε σε γνωστό ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι.
7. Κράτσο (Cracο, Βασιλικάτα), Ιταλία.
Βρισκόμενο στην επαρχία Βασιλικάτα της νότιας Ιταλίας, το Κράτσο (Craco) χρονολογείται πολύ πριν από το 1060. Κατά τη διάρκεια της χιλιετούς ιστορίας του, το Κράτσο είδε πολλές συγκρούσεις μεταξύ μονάρχων, στρατών, αλλά και πολιτικών ιδεολογιών. Το 1963 οι τελευταίοι 1.800 κάτοικοί του αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν για τη δική τους ασφάλεια. Μεταφέρθηκαν στη νέα πόλη Craco Peschiera, που κτίστηκε στην κοιλάδα πιο κάτω. Από τότε παραμένει μια πόλη-φάντασμα, που είναι εξαιρετικά δημοφιλής ως σκηνικό ταινιών. Ταινίες, όπως το «Quantum of Solace» και το «Τα Πάθη του Χριστού», έχουν χρησιμοποιήσει αυτή την ιταλική πόλη-φάντασμα ως σκηνικό για να προσφέρουν ένα θεαματικό και αυθεντικό περιβάλλον στις ιστορίες τους. Παρά το γεγονός ότι εγκαταλείφθηκε, το Κράτσο παραμένει ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της Ιταλίας.
8. Pyramiden (αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ), Νορβηγία.
Η Pyramiden/Пирами́да (Πυραμίδα) είναι μια εγκαταλελειμμένη ρωσική πόλη εξόρυξης άνθρακα, που βρίσκεται στο Σβάλμπαρντ, στο μεγαλύτερο νησί του νορβηγικού αρχιπελάγους στην Αρκτική. Ιδρύθηκε αρχικά από τη Σουηδία το 1910, αλλά πουλήθηκε στη Σοβιετική Ένωση το 1927. Οι Σοβιετικοί λειτούργησαν αυτή την εξορυκτική πόλη της Αρκτικής μέχρι και το 1998, οπότε και έκλεισε εντελώς. Η Pyramiden, που ανήκει στην κρατική ρωσική εταιρεία εξόρυξης Arktikugol Trust, η οποία κατέχει επίσης τον οικισμό του Barentsburg, είχε κάποτε πάνω από 1.000 κατοίκους. Ανάμεσα στις ανέσεις που διέθετε αυτή η αρκτική πόλη ήταν ένα πολιτιστικό κέντρο με θέατρο, βιβλιοθήκη, καλλιτεχνικά και μουσικά στούντιο, ένα αθλητικό συγκρότημα, και μια καντίνα ανοιχτή 24 ώρες την ημέρα. Διέθετε επίσης ένα δημοτικό σχολείο, θερμαινόμενη πισίνα καθώς και ο βορειότερο μνημείο του Βλαντιμίρ Λένιν που σώζεται ακόμη. Στις 31 Μαρτίου 1998 εξήχθη ο τελευταίος άνθρακας από το ορυχείο, ενώ ο τελευταίος μόνιμος κάτοικος της Pyramiden αποχώρησε στις 10 Οκτωβρίου του ίδιου έτους.
Η Pyramiden κατέληξε έτσι μια αρκτική πόλη-φάντασμα χωρίς καθόλου κατοίκους αλλά με τα κτίρια και τις υποδομές της καλοδιατηρημένα καθώς το ψυχρό και ξηρό κλίμα της Αρκτικής τα διατηρεί σχεδόν ανέπαφα. Μέχρι το 2007 η Pyramiden ήταν πρακτικά μια πόλη-φάντασμα στα κτίρια της οποίας τα αντικείμενα παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό όπως ήταν μέχρι το 1998, όταν η πόλη εγκαταλείφθηκε βιαστικά από τους Ρώσους. Από το 2007 καταβάλλονται προσπάθειες για να καταστεί τουριστικό αξιοθέατο και το 2013 το ξενοδοχείο της πόλης ανακαινίστηκε και άνοιξε ξανά, αυτή τη φορά για τους τουρίστες. Οι επενδυτές πιστεύουν πως η κλιματική αλλαγή και των λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής θα αυξήσουν την τουριστική κίνηση προς το Σβάλμπαρντ κι έτσι η Pyramiden δε θα είναι πλέον μια κατεψυγμένη πόλη-φάντασμα.
ΖΕΝΙΘ 