Αναθεώρηση της Σύμβασης του Μοντρέκαι το φαραωνικό «Κανάλι της Κωνσταντινούπολης»
Ποια ήταν και είναι η γεωστρατηγική αξία των Στενών;
γράφει ο Γιώργος Στάμκος
Τα τελευταία χρόνια η Τουρκία κινείται προς την κατεύθυνση της ισλαμοποίησής της, με την αποδόμηση του κοσμικού κεμαλικού κράτους, καθώς και με τη σταδιακή απομάκρυνσή της από το Δυτικό γεωπολιτισμικό μπλοκ. Ταυτόχρονα αναζητά νέες ισορροπίες μεταξύ Δύσης και Ανατολής, διεκδικώντας «ζωτικό χώρο», ενεργειακούς πόρους, επιρροή και ρόλο αναθεωρητικής και επεκτατικής περιφερειακής δύναμης στη λεγόμενη Ενδιάμεση Περιοχή, την αχανή δηλαδή έκταση που συνδέει τη Δυτική Ευρώπη με την Άπω Ανατολή.
Το φαραωνικό σχέδιο του Istanbul Kanal
Από την επέμβασή της στη Συρία, στη Λιβύη, στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, την διεκδικητική και επιθετική της παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο, τις συνεχείς προκλήσεις σε Κύπρο και Αιγαίο, ως τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος, η Τουρκία του Ερντογάν εμφανίζεται άλλοτε ως «ταύρος εν υαλοπωλείο» κι άλλοτε ως «τοξικός γεωπολιτικός παίκτης», που απειλεί τη σταθερότητα ολόκληρης της περιοχής. Η πολιτική της προκαλεί σοβαρή δυσαρέσκεια και ενόχληση σε Ευρώπη και Αμερική, που διστάζουν όμως να αντιδράσουν δυναμικά, παρά μόνον με χλιαρές κυρώσεις, από φόβο μην τυχόν και απολέσουν έναν τόσο σημαντικό οικονομικό εταίρο και σύμμαχο.
Ωστόσο η απειλή των όποιων Δυτικών κυρώσεων δεν κάνει «το αυτί του Σουλτάνου να ιδρώνει». Ο Ερντογάν φαίνεται να προχωρά απρόσκοπτα στα σχέδια του, παρά τη σοβαρή οικονομική κρίση στο εσωτερικό της χώρας και τα τόσα πολλά ανοικτά μέτωπα, προωθώντας το αφήγημα της ανερχόμενης νεοοθωμανικής, «ισχυρής και ανεξάρτητης», Τουρκίας η οποία είναι δήθεν «περικυκλωμένη» από έναν ανίερο συνασπισμό χωρών και δυνάμεων που θέλουν να την καθηλώσουν και να της στερήσουν τη «φυσική» αποστολή της, δηλαδή να κυριαρχήσει στον κόμβο της Αφροευρασίας. Φαραωνικά σχέδια όπως η κατασκευή ενός νέου, μήκους 45 χιλιομέτρων, «Καναλιού της Κωνσταντινούπολης» (Istanbul Kanal), που οραματίζεται ο Ερντογάν για να παρακάμψει τα Στενά του Βοσπόρου, προκαλεί επιπρόσθετους πονοκεφάλους και αντιδράσεις. Ο Ερντογάν φιλοδοξεί έτσι να παρακάμψει η Τουρκία της Σύμβαση του Μοντρέ, που αφορά τον Βόσπορο και τα Δαρδανέλια, και δεν κάνει λόγο για επιπλέον κανάλια και διώρυγες. Σε αυτά η Τουρκία θα είναι ο μοναδικός κλειδοκράτορας, που θα έχει και τον απόλυτο έλεγχο, και τα κέρδη, από τη διέλευση των πλοίων.
Οι απόστρατοι ναύαρχοι ανησυχούν για τα σχέδια Ερντογάν
Οι πρόσφατες συλλήψεις απόστρατων ναυάρχων στην Τουρκία, οι οποίοι μέσω επιστολής, την οποία υπέγραψαν 104 πρώην στρατιωτικοί, καλούσαν την κυβέρνηση να μην αποσυρθεί από τη Σύμβαση του Μοντρέ (1936), που καθορίζει το σημερινό καθεστώς των Στενών, και ασκούσαν δριμεία κριτική στον Ερντογάν κάνοντας λόγο για ισλαμοποίηση των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, προκάλεσαν ακόμη μία τεχνητή κρίση στο εσωτερικό της χώρας. Ο καχύποπτος, ακόμη και στις ιδανικότερες συνθήκες, Ερντογάν, θεώρησε αυτή την κίνηση ως «έμμεσο πραξικόπημα» και πατάχθηκε με συλλήψεις και καταστολή. Κατασκεύασε έτσι ακόμη έναν «εσωτερικό εχθρό» χρήσιμο για να αποπροσανατολίσει τους, όλο και λιγότερο, ψηφοφόρους του καθώς και μια φοβική κοινή γνώμη, που αντιμετωπίζει κρίση οικονομική και πανδημική, και υφίσταται καθημερινή «πλύση εγκεφάλου» για να πειστεί πως οι πάντες απειλούν την Τουρκία.
Το γεγονός ότι οι απόστρατοι Τούρκοι ναύαρχοι ανησυχούν ότι μια επικείμενη αλλαγή της Σύμβασης του Μοντρέ θα θέσει την Τουρκία σε τροχιά «σιδηροδρομικής σύγκρουσης» με πολύ ισχυρές δυνάμεις και θα την απομακρύνει μοιραία από τη Δύση, με ότι αυτό συνεπάγεται, φανερώνει το πόσο οριακά και ριψοκίνδυνα κινείται πλέον η ερντογανική Τουρκία. Τόσο η Συνθήκη της Λωζάνης (1923), όσο και η Σύμβαση του Μοντρέ (1936), αποτελούν η μία τη «ληξιαρχική πράξη γέννησης» του σύγχρονου τουρκικού κράτους και η άλλη ένα «σύμφωνο χειραφέτησης» από τον ασφυκτικό έλεγχο των Μεγάλων Δυνάμεων. Και οι δύο μαζί όμως άνοιξαν το δρόμο στον Κεμάλ Ατατούρκ και στους Κεμαλιστές διαδόχους του για την εδραίωση μιας κοσμικής Τουρκίας και για την γεωπολιτική πρόσδεσή της στο Δυτικό Μπλοκ.
Ο σημερινός Ερντογάν είναι ρεβιζιονιστής. Επιθυμεί να αλλάξει τη Συνθήκη της Λωζάνης, αλλά αυτό προς το παρόν δεν είναι εύκολο και εφικτό, και γι’ αυτό επιχειρεί το «ξήλωμα του πουλόβερ» αναθεωρώντας ή ακυρώνοντας τη Συνθήκη του Μοντρέ. Δεν θα είναι έκπληξη μάλιστα αν ο Ερντογάν, εφόσον παραμείνει ισχυρός και στην ίδια θέση, να αποφασίσει ακόμη και την «επιστροφή» της τουρκικής πρωτεύουσας από την Άγκυρα στην Κωνσταντινούπολη.
Ο σημαντικότερος γεωστρατηγικός κόμβος της Ευρασίας
Τα Στενά, δηλαδή ο Βόσπορος και τα Δαρδανέλια, που συνδέουν τη Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο Θάλασσα, και κατ’ επέκταση με τον κόσμο, αποτελούν τον σημαντικότερο γεωστρατηγικό κόμβο της Ευρασίας, επηρεάζοντας διεθνείς σχέσεις, μεταφορές, συγκοινωνίες και οικονομία, καθώς και τις παγκόσμιες ισορροπίες. Είναι μια περιοχή γεωοικονομικής διαμετακόμισης διηπειρωτικής αλληλεπίδρασης, καθώς χωρίζουν και ενώνουν την Ευρώπη με την Ασία και τη Μαύρη Θάλασσα με τη Μεσόγειο. Κατέχουν δηλαδή μια κεντρική θέση στον άξονα Βορρά-Νότου και Ανατολής-Δύσης και βρίσκονται σε σημείο τομής των βασικών γεωπολιτικών, γεωοικονομικών και γεωπολιτισμικών αξόνων και σφαιρών επιρροής, που καθορίζουν περιφερειακές και παγκόσμιες ισορροπίες.
Δεν είναι τυχαίο που το πεπρωμένο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθορίστηκε από τις ρυθμίσεις του καθεστώτος των Στενών. Όταν οι Οθωμανοί είχαν τον απόλυτο έλεγχο των Στενών κι έβαζαν οι ίδιοι τους κανόνες στη ναυσιπλοΐα μεταξύ Μεσογείου και Μαύρης Θάλασσας ήταν και ένιωθαν πολύ ισχυροί, όπως άλλωστε και οι Βυζαντινοί προκάτοχοι τους. Επί τέσσερις σχεδόν αιώνες οι Οθωμανοί είχαν πλήρη κατοχή, κυριαρχία και έλεγχο επί των Στενών και έδιναν όποτε ήθελαν άδεια διέλευσης των εμπορικών πλοίων των ναυτικών δυνάμεων της Δύσης. Με ανταλλάγματα φυσικά. Έτσι «ο απόλυτος έλεγχος της Μαύρης Θάλασσας και των Στενών κατέστη το βασικότερο στοιχείο της κλασικής κυριαρχίας του Οθωμανικού κράτους στην Αφροευρασία» (Αχμέτ Νταβούτογλου, Στρατηγικό Βάθος, σελ. 257).
Από τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) στη Σύμβαση του Μοντρέ (1936)
Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), την οποία επέβαλε η νικήτρια Ρωσία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθιερώθηκε ο ελεύθερος διάπλους των Στενών στο ρωσικό εμπόριο και οι Οθωμανοί απώλεσαν έτσι τον απόλυτο έλεγχο που είχαν, κάτι που σηματοδότησε και την αρχή της παρακμής της γεωπολιτικής ισχύος τους, Κατά τον 19ο τα Στενά ήταν ο χώρος στον οποίο αντικατοπτριζόταν κατευθείαν τόσο το «Μεγάλο Παιχνίδι», δηλαδή ο ανταγωνισμός στην Ευρασία μεταξύ Ρωσίας και Μεγάλης Βρετανίας, όσο και, κατά το δεύτερο μισό του 20ο αιώνα, ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Δύσης. Ενώ κατά τη διάρκεια του Α’ Π. Πολέμου η Μάχη της Καλλίπολης (1916) υπήρξε μια «απεγνωσμένη μάχη σωτηρίας» της καρδιάς του Οθωμανικού κράτους, η Ανακωχή του Μούδρου (1918), που σήμαινε και την κατάληψη των Στενών από τις Συμμαχικές Δυνάμεις, συνήφθη στη Λήμνο, η οποία βρίσκεται ακριβώς στη «μύτη» των Δαρδανελίων.
Στη συνέχεια η ίδρυση της Διεθνούς Επιτροπής των Στενών σήμαινε τη μετατροπή της Τουρκίας σε υποτελές κράτος των νικητριών δυνάμεων. Η κυριαρχία της Τουρκίας επί των Στενών υπέστη σοβαρή μείωση προς όφελος της διεθνούς χρήσης τους και της αποστρατιωτικοποιησής τους.
Το 1936 η Σύμβαση του Μοντρέ κατάργησε την Επιτροπή των Στενών και οι αρμοδιότητές της περιήλθαν στην Τουρκία, η οποία μπορούσε πλέον να επαναστρατιωτικοποιήσει τα Στενά, λαμβάνοντας υπόψιν της τα θέματα ασφαλείας των Παρευξείνιων χωρών. Η τουρκική κυριαρχία στα Στενά ισχυροποιήθηκε με την απαγόρευση διάπλου των Στενών σε εμπορικά πλοία εμπόλεμων χωρών, το δικαίωμα του ελέγχου των διερχόμενων εμπορικών πλοίων κ.ά. Αυτή η σύμβαση ήταν αποτέλεσμα διεργασιών των ενδοευρωπαϊκών συσχετισμών ισχύος, που στη συγκεκριμένη φάση λειτούργησαν υπέρ της Τουρκίας.
Στενά, Σοβιετική Ένωση, Ψυχρός Πόλεμος και ΝΑΤΟ
Η Σοβιετική Ένωση είχε δυσαρεστηθεί τότε με αυτές τις αλλαγές και έθεσε και πάλι ζήτημα Στενών μετά τον Β’ Π. Πόλεμο ως νικήτρια δύναμη και πάλι. Οι απαιτήσεις που εκδήλωσε η Μόσχα επί των Στενών και των περιοχών του Καρς και Αρδαχάν στα βορειοανατολικά, υπήρξαν και οι πρώτες απειλές προς το καθεστώς που προέκυψε για την Τουρκία με τη Σύμβαση του Μοντρέ. Οι απειλές αυτές οδήγησαν στην εγκατάλειψη της «επιτήδειας ουδετερότητας» της Τουρκίας, για την οποία φημιζόταν η Άγκυρα κατά τη διάρκεια του Β’ Π. Πολέμου, και την υιοθέτηση ενός στρατηγικού προσανατολισμού προς τη Δύση, που οδήγησε και στην ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ (1952).
Από τη μία ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος (1944-1949) και από την άλλη οι σοβιετικές πιέσεις στην Τουρκία για τα Στενά αποτέλεσαν τους προάγγελους του Ψυχρού Πολέμου που κράτησε μισό αιώνα. Στα πλαίσια του ΝΑΤΟ και του Ψυχρού Πολέμου (1945-1991) τα Στενά αναβαθμίστηκαν και επαναξιολογήθηκαν στη βάση μιας στρατηγικής που εμπόδιζε τη σοβιετική θαλάσσια προσπέλαση προς τη Μεσόγειο, προς τις «θερμές θάλασσες». Η μόνιμη παρουσία της Σοβιετικής Αρμάδας Μεσογείου, που μετά το 1991, αναβαπτίστηκε σε Ρωσική Ναυτική Δύναμη Μεσογείου, αναβάθμισε επίσης τη στρατηγική αξία των Στενών ως βασικού θαλάσσιου δρόμου ανεφοδιασμού της από τη ναυτική βάση της Σεβαστούπολης (Κριμαία).
Με τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου και τη διάλυση της ΕΣΣΔ η σημασία των Στενών επανεμφανίστηκε στο προσκήνιο ως γεωοικονομικός κόμβος μεταφοράς εμπορευμάτων και ενέργειας, που ενίσχυε τη θέση της Τουρκίας. Το γεγονός ότι αποτελούν τον σημαντικότερο στρατηγικό κόμβο της Ευρασίας προσφέρει πολλά προνόμια αλλά και πολλούς κινδύνους.
Στενά-Αιγαίο και οι επιπτώσεις μιας αναθεώρησης της Σύμβασης του Μοντρέ
Σε κάθε περίπτωση τα Στενά αποτελούν τη σημαντικότερη πηγή του στρατηγικού πλεονεκτήματος της Τουρκίας, αν και αυτό το πλεονέκτημα εξουδετερώνεται ή συμπληρώνεται με τον γεωστρατηγικό έλεγχο που ασκεί η Ελλάδα στα νησιά του Αιγαίου, τα οποία αποτελούν προέκταση και συμπλήρωμα της άμυνας των Στενών. Και αυτό δυσαρεστεί και αγχώνει την Τουρκία. Δεν αρκεί δηλαδή να ελέγχει κανείς τα Στενά, εφόσον ο έλεγχος του Αιγαίου βρίσκεται σε άλλη δύναμη. Θα πρέπει αυτές οι δύο δυνάμεις να συνεργάζονται για να επιτρέπουν ή να παρεμποδίζουν από κοινού την διέλευση από τη Μεσόγειο προς τη Μαύρη Θάλασσα, κάτι που είναι πολύ σημαντικό στην εποχή μας με την προσάρτηση της Κριμαίας (2014) στη Ρωσία και τα ανοικτά μέτωπα στην ανατολική Ουκρανία και στον Καύκασο.
Υπό αυτό το πρίσμα οποιαδήποτε αλλαγή ή μεταβολή του καθεστώτος των Στενών μέσω της κατάργησης ή αναθεώρησης της Σύμβασης του Μοντρέ, στην οποία προσβλέπει η πολιτική του Ερντογάν, θα μπορούσε να ανοίξει εκ νέου τους «ασκούς του Αιόλου» στο Γεωστρατηγικό Τρίγωνο Μαύρη Θάλασσα – Αιγαίο – Ανατολική Μεσόγειο, παρασύροντας αναπόφευκτα και την Ελλάδα, που είναι υποχρεωμένη να παρακολουθεί ψύχραιμα και προσεκτικά τις εξελίξεις και να μην αντιδρά σπασμωδικά.
Με την Ουκρανία να φλερτάρει
και πάλι επικίνδυνα με την αστάθεια,
βρισκόμενη και πάλι σε τροχιά εμφυλίου
πολέμου στα ανατολικά της, και με τη
χερσόνησο της Κριμαίας να έχει επιστρέψει
στην αγκαλιά της Μόσχας, οι γεωπολιτικές
και επεκτατικές ορέξεις της μετασοβιετικής
Ρωσίας φαίνεται πως έχουν ανοίξει για
τα καλά. Ο νέος ρωσικός επεκτατισμός
είχε βέβαια ξεκινήσει λίγα χρόνια πιο
πριν με την, υποκινούμενη από τη Μόσχα,
απόσχιση από τη Γεωργία των περιοχών
της Αμπχαζίας (Σοχούμι)
και της Νότιας Οσετίας,
που παρότι δεν κατοικούνται στην
πλειοψηφία τους από ρωσόφωνους, εντούτοις
αποτελούν πλέον de facto
προτεκτοράτα της Μόσχας
-άτυπα εξωτερικά “κρατίδια” της Ρωσικής
Ομοσπονδίας. Άτυπο επίσης ρωσικό
προτεκτοράτο στην Υπερκαυκασία αποτελεί
και η περιοχή του Ναγκόρνο
Καραμπάχ, κατοικημένο
από Αρμένιους, που αποσπάστηκε από το
Αζερμπαϊτζάν, με τη συνδρομή της Μόσχας.
Ένα τέτοιο άτυπο “εξωτερικό
κρατίδιο” ή προτεκτοράτο της Μόσχας
αποτελεί και η λεγόμενη Υπερδνειστερία
ή Transnistria, μια λωρίδα
γης έκτασης 4.200 τετραγωνικών χιλιομέτρων,
που βρίσκεται ανατολικά του ποταμού
Δνείστερου. Η Υπερδνειστερία αποσχίστηκε
από τη Δημοκρατία της Μολδαβίας το 1992,
έπειτα από έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο
στον οποίο ενεπλάκη ενεργά και η 14η
Στρατιά Φρουρών της Ρωσίας που πολέμησε
εναντίον του νεότευκτου στρατού της
ανεξάρτητης Μολδαβίας και φυσικά. Από
τότε η Υπερδνειστερία αποτελεί de
facto ανεξάρτητο κρατίδιο
υπό την προστασία της Μόσχας (στην ουσία
ένα ακόμη “ψευδοκράτος” που αναγνωρίζεται
μόνον από το Κρεμλίνο, στα δυτικά σύνορα
της, εχθρικής πλέον, Ουκρανίας), με τη
δική της σημαία που διατηρεί ακόμη το
σφυροδρέπανο της σοβιετικής εποχής.
Από το περίπου μισό εκατομμύριο των
κατοίκων της το 60% είναι Σλάβοι (Ρώσοι
και Ουκρανοί) και μόνον το 32% είναι
ρουμανόφωνοι Μολδαβοί.
Το δημοψήφισμα (16.3.2014) για την
ανεξαρτητοποίηση της Κριμαίας και η
επακόλουθη ενσωμάτωσή της στη Ρωσική
Ομοσπονδία άνοιξε την όρεξη των κατοίκων
της Υπερδνειστερίας να επιδιώξουν κι
αυτοί το ίδιο. Υπάρχει ωστόσο ένα σοβαρό
πρόβλημα: Η Υπερδνειστερία δεν έχει
κοινά σύνορα με τη Ρωσία, αλλά με την
Ουκρανία, που πλέον βρίσκεται σε
Ψυχροπολεμική κατάσταση, στην ουσία σε
ακήρυκτο πόλεμο, με τη Μόσχα. Για την
ακρίβεια είναι μια φιλορωσική νησίδα
που βρίσκεται πάνω από χίλια χιλιόμετρα
μακριά από τα ρωσικά σύνορα. Αν η διαμάχη
Ρωσίας-Ουκρανίας κλιμακωθεί θα μπορέσει
άραγε να αντέξει η απομονωμένη
Υπερδνειστερία; Αυτές οι σκέψεις όμως
δεν πτοούν τα φιλορωσικά αισθήματα των
κατοίκων αυτής της μικρής de
facto ανεξάρτητης περιοχής,
που συντηρούνται χάρη στη ρωσική
οικονομική βοήθεια και φιλοδοξούν να
αποτελέσουν κάποτε τμήμα μιας “μεγάλης
Ρωσίας”. Άλλωστε και ο θύλακας του
Καλίνινγκραντ (πρώην
Αν. Πρωσία) στη Βαλτική δεν έχει χερσαία
σύνορα με τη Ρωσία, αλλά αποτελεί
αναπόσπαστο τμήμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Τα δύο πρόσωπα της Ρωσίας
Προερχόμενος από τον σκοτεινό
κόσμο των μυστικών υπηρεσιών (KGB)
και των μηχανισμών του
κάποτε πανίσχυρου σοβιετικού κομμουνιστικού
κόμματος ο πρόεδρος Βλάντιμιρ Πούτιν
εκφράζει τα καταπιεσμένα συναισθήματα
και τη νοσταλγία σημαντικού τμήματος
του ρωσικού λαού για ένα “μεγάλο, ισχυρό
και επιβλητικό κράτος”. Στόχος του ήταν
πάντα η παλινόρθωση, χάρη και στα τεράστια
έσοδα από την πώληση του τεράστιου
ορυκτού πλούτου της χώρας, ενός ισχυρού
ρωσικού κράτους που θα εμπνέει σεβασμό
στον κόσμο. Υιοθετώντας μια πολιτική
συγκρίσιμη μ’ εκείνη της τσαρικής εποχής,
βασιζόμενη ωστόσο στο ρωσικό εθνικισμό,
ο Πούτιν επιθυμεί τη
συγκρότηση μιας ακόμη μεγαλύτερης
Ρωσίας, που θα αποτελεί και τον πυρήνα
μιας “ευρασιατικής ένωσης”, η οποία
θα έχει τα χαρακτηριστικά παγκόσμιας
δύναμης με μεσσιανικές τάσεις.
Η αισιοδοξία του για το μέλλον της Ρωσίας
δεν είναι αβάσιμη, παρά τα σοβαρά
δημογραφικά προβλήματα που αντιμετωπίζει
για την ώρα αυτή η αχανής χώρα (μείωση
του πληθυσμού της από τα 152 εκατομμύρια
στα 141 εκατομμύρια κατά τις δύο τελευταίες
δεκαετίες).
Η Ρωσία, εκτός από μεγαλύτερη
σε έκταση χώρα στον κόσμο, είναι και
ενεργειακή υπερδύναμη. Είναι η. πρώτη
παγκοσμίως σε αποθέματα φυσικού αερίου
και όγδοη σε αποθέματα πετρελαίου, ενώ
υπάρχουν τεράστιες ανεξερεύνητες
περιοχές, κυρίως στην Αρκτική, που
φαίνεται να κρύβουν ασύλληπτα ενεργειακά
αποθέματα. Η χώρα διαθέτει το μεγαλύτερο
πυρηνικό οπλοστάσιο στον κόσμο, αν και
σχετικά απαρχαιωμένο. Έχει μια αξιόλογη
αμυντική βιομηχανία, με εξαγωγικές
δραστηριότητες και μια αξιοζήλευτη
πυραυλική και διαστημική τεχνολογία
καθώς και μόνιμη παρουσία στο διάστημα.
Διαθέτει αξιόλογους επιστήμονες, συχνά
σε πρωτοποριακούς τομείς, κι ένα σχετικά
εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό. Αν
μπορούσε να τιθασεύσει την τεράστια
διαφθορά, τη γραφειοκρατία και τις
αγκυλώσεις του παρελθόντος, ανανεώνοντας
ταυτόχρονα τις τεχνολογικές και άλλες
απαρχαιωμένες υποδομές της -σύμφωνα με
μία εκτίμηση η Ρωσία ως
το 2030 θα χρειαστεί τουλάχιστον δέκα
τρισεκατομμύρια δολάρια (!) προκειμένου
να εκσυγχρονίσει τον βιομηχανικό τομέα
και τις υποδομές της,
ποσό απλά αδύνατο να
βρεθεί καθώς το ΑΕΠ αυτής της απέραντης
χώρας εκτιμάται σήμερα στο 1,6 τρισ.
δολάρια και είναι το 12ο παγκοσμίως-
κι αν πετύχαινε τη δημογραφική της
ανάκαμψη, η Ρωσία θα μπορούσε κάλλιστα
να αποτελέσει μια από τις πρωταγωνίστριες
δυνάμεις του 21ου αιώνα.
Αλλά αυτό είναι μόνον η μία
όψη του νομίσματος. Πέρα από την
επιφανειακή λάμψη των νέων ουρανοξυστών
της Μόσχας και τη χλιδή της Αγίας
Πετρούπολης, πέρα από τη Ρωσία των
νεόπλουτων υπερκαταναλωτών και των
κοκκινομάγουλων πετρελαιάδων, υπάρχει
μια νεοπρολεταριακή και βασανισμένη
Ρωσία των επαρχιακών πόλεων, των
κακοπληρωμένων εργατών και των μολυσμένων
υποβαθμισμένων βιομηχανικών κέντρων,
υπάρχει η παραμελημένη Ρωσία της αχανούς
υπαίθρου με σχεδόν ανύπαρκτες υποδομές.
Υπάρχει και η σκοτεινή Ρωσία της Μαφίας,
των νεοναζιστικών οργανώσεων, της
καταπίεσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,
της λογοκρισίας, της ομοφοβίας της βίας,
και του ρατσισμού κατά των μεταναστών
από τον Καύκασο και την κεντρική Ασία.
Η μία εικόνα απλώς συμπληρώνει την άλλη
ξεθωριάζοντας το ανερχόμενο “Ρωσικό
Όνειρο”.
Πάντως για την ώρα η κυβέρνηση του Πούτιν προσπαθεί να κρύψει όλα αυτά τα προβλήματα “κάτω από το χαλί”, προβάλλοντας την εικόνα μιας ισχυρής και δυναμικής Ρωσίας, γεμάτης νέα αυτοπεποίθηση, που μπορεί να προβάλει την ισχύ της στο εξωτερικό, και να γίνει αντικείμενο σεβασμού και φόβου από φίλους και εχθρούς.
Ενέργεια
και μειονότητες
Προς αυτή την κατεύθυνση
χρησιμοποιεί δύο βασικούς άξονες. Ο
ένας είναι η λεγόμενη “ενεργειακή
διπλωματία”, δηλαδή η
χρησιμοποίηση του φυσικού αερίου και
του πετρελαίου ως μοχλού πίεσης και
εξάρτησης ώστε να ασκήσει έλεγχο κυρίως
στις περιφερειακές της χώρες, όπως η
Ουκρανία. Όλα τα προηγούμενα χρόνια η
Μόσχα δημιουργούσε συχνά τεχνητές
κρίσεις ανοίγοντας και κλείνοντας -με
μια τακτική “καρότου και μαστιγίου”-
τις στρόφιγγες των αγωγών φυσικού αερίου
προς την Ουκρανία (π.χ. το 2006, το 2009, αλλά
και το 2018), όταν έκρινε πως το Κίεβο
απομακρύνονταν αρκετά από την επιρροή
της και στρέφονταν προς τη Δύση. Ο άλλος
παράγοντας και μοχλός πίεσης είναι η
παρουσία πολυάριθμων ρωσικών μειονοτήτων,
που βρίσκονται κυρίως στο βόρειο
Καζακστάν, στην ανατολική Ουκρανία,
στην Εσθονία κ.α. Υπολογίζεται
πως 25 με 30 εκατομμύρια ρωσόφωνοι ζουν
εκτός Ρωσίας, στις νέες χώρες που
προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής
Ένωσης. Μόνον στην
Ουκρανία οι ρωσόφωνοι υπολογίζονται
γύρω στο 20% του πληθυσμού (περίπου 12
εκατομμύρια) και είναι η πλειοψηφία όχι
μόνον στη χερσόνησο της Κριμαίας, αλλά
και στην ανατολική Ουκρανία, και
συγκεκριμένα στις βιομηχανικές περιοχές
του Ντόνετσκ και του Χάρκοβου.
Η απόσχιση το 2014 της Αυτόνομης
Δημοκρατίας της Κριμαίας από την Ουκρανία
και η ουσιαστική προσάρτησή της στην
Ρωσική Ομοσπονδία, παρά τις έντονες
αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας,
των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άνοιξε
ουσιαστικά τους Ασκούς του Αιόλου για
μια ευρύτερη μεταβολή των συνόρων στο
μετα-σοβιετικό χώρο υπέρ της Ρωσίας.
Ορισμένοι μάλιστα αναλυτές προσιδιάζουν
αυτή την αναθεωρητική πολιτική της
μετασοβιετικής Ρωσίας με την αντίστοιχη
πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας κατά
το Μεσοπόλεμο, όταν η χώρα ενσωμάτωσε
τη γερμανόφωνη Αυστρία και προσάρτησε
γειτονικές περιοχές κατοικημένες από
γερμανικές μειονότητες (π.χ. Σουδητία),
προτού σύρει την Ευρώπη στη “Μεγάλη
Νύχτα” του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά
τη γνώμη μου πρόκειται για έναν ατυχέστατο
παραλληλισμό καθώς ούτε
η σημερινή Ρωσία μοιάζει με την ηττημένη
μεσοπολεμική Γερμανία, ούτε και ο Πούτιν
είναι Χίτλερ. Αυτό που
επιδιώκει η σημερινή Ρωσία είναι
περισσότερο να αποκαταστήσει τις αδικίες
και ταπεινώσεις, που κατά τη γνώμη της
συνέβησαν κατά τη δεκαετία του 1990 με τη
θεαματική κατάρρευση της Σοβιετικής
Ένωσης. Να επανέλθει στο “φυσικό ρόλο”
της ως παγκόσμιας δύναμης, προστατεύοντας
ταυτόχρονα και τα δικαιώματα των
μειονοτικών της στο εξωτερικό. Να
συγκροτήσει τέλος έναν ενιαίο οικονομικό
χώρο στον οποίο η Ρωσία θα βρίσκεται
στο επίκεντρο και όχι να δημιουργήσει
μια νέα αυτοκρατορία σοβιετικού ή
τσαρικού τύπου. Αλλά αυτό είναι κάτι
που μένει να αποδειχθεί, καθώς υπάρχει
ταυτόχρονα στο εσωτερικό της Ρωσίας
και μια έντονα “μεγαλορωσική” εθνικιστική
τάση, που καλοβλέπει μια αυτοκρατορική
επέκταση της χώρας με πρόσχημα την
“προστασία” των ρωσικών μειονοτήτων
στο “εγγύς εξωτερικό” (πρώην Σοβιετική
Ένωση). Αν αυτή η τάση κυριαρχήσει τελικά
στην εξωτερική της πολιτική, επιβάλλοντας
τον αναθεωρητισμό, η σύγκρουση της
Ρωσίας με τη Δύση θα είναι αναπόφευκτη.
Ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com) είναι συγγραφέας και δημοσιογραφός.
Σημείωση: Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο http://www.tvxs.gr τον Δεκέμβριο του 2018.
Ρώσικος Mυστικισμός: Το Άγνωστο Πρόσωπο ενός Πληγωμένου Γίγαντα
«Εγκαταλείποντας τον Μεσσιανισμό, βαδίζουμε προς τον πραγματισμό. Γρήγορα καταλάβαμε ότι η γεωπολιτική… αντικαθιστά την ιδεολογία».
Αντρέι Κόζιρεφ, πρώην Υπουργός των Εξωτερικών της Ρωσίας
Γράφει ο Γιώργος Στάμκος (stamkos@post.com)
Μερικά πράγματα συνέβησαν αποκλειστικά στη Ρωσία. Σε καμιά άλλη χώρα ο αυτοκράτορας δε μεταβλήθηκε σε κουρέα για να κόψει με τα ίδια του τα χέρια τις γενειάδες των ευγενών του. Το έκανε όμως ο Μέγας Πέτρος που ξύρισε αυτοπροσώπως τις γενειάδες των Ρώσων ευγενών και τους ανάγκασε να μην φορούν τα «ανατολίτικα» πανωφόρια και τα χαρακτηριστικά κωνικά τους καπέλα.
Κανένας άλλος λαός δεν προσηλυτίστηκε σε μια νέα θρησκεία αποκλειστικά εξ αιτίας της ομορφιάς των τελετών και των ναών της. Το έκαναν όμως οι Ρώσοι που, όταν οι πρέσβεις τους επισκέφτηκαν την Αγιά Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, θαμπώθηκαν τόσο πολύ από τη θεϊκή ομορφιά που αντίκρισαν ώστε είχαν την εντύπωση ότι δε βρισκόντουσαν στη γη αλλά στον ουρανό.
Σε κανένα άλλο μέρος του χριστιανικού κόσμου δεν συναντάται η ειδική κατηγορία αγίων, οι λεγόμενοι «τρελοί του Θεού», που εκτιμούνται από τους πιστούς για την «ιερή σαλότητα» τους. Και κανένας άλλος λαός δε γέννησε τόσο αξιαγάπητους εκκεντρικούς σοφούς, όπως ο Λ. Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι, χαρούμενους μάγους, όπως η Μπλαβάτσκι, υπερβατικούς φιλόσοφους, όπως ο Γκουρτζίεφ, αλλά και «ιερούς κατεργάρηδες», όπως ο πανούργος Ρασπούτιν.
Η Ρωσία είναι μια απέραντη χώρα μ’ ένα ιδιαίτερο γεωγραφικό και γεωμαγνητικό περιβάλλον, που συντελεί στη δημιουργία της λεγόμενης «ρώσικης ψυχής». Λένε ότι η ρώσικη ψυχή είναι μεγάλη σαν τις πεδιάδες και τις στέπες της χώρας. Οι αχανείς πεδιάδες και οι στέπες της Ρωσίας ανέκαθεν θεωρούνταν «βοτανικός κήπος» ανθρώπων με ισχυρά ψυχικά χαρίσματα. Η χώρα διαθέτει επίσης όλα τα χαρακτηριστικά μιας συνθετικής «μυστικιστικής μήτρας», που συσσωρεύει επιδράσεις κι ενέργειες απ’ όλα τα μέρη της Ευρασίας και στη συνέχεια τις ανασυνθέτει σε νέες μορφές.
Δεν ήταν όμως τα πράγματα πάντα έτσι. Κατά την κομμουνιστική περίοδο (1917-1991) η λέξημυστικισμός αποτελούσε ύβρη και αντί γι’ αυτή χρησιμοποιούταν η λέξη ιδεαλισμός. Μπορείτε να φανταστείτε λοιπόν πως οι σκληροπυρηνικοί Σοβιετικοί γραφειοκράτες αντιμετώπιζαν τότε έννοιες όπως ψυχοκίνηση, εξω-αισθητήρια αντίληψη, τηλεπάθεια κ.ά. Στην έκδοση του 1956 της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας, η τηλεπάθεια χαρακτηρίζεται ως «ένας αντικοινωνικός και ιδεαλιστικός μύθος, σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος έχει την υπερφυσική δύναμη ν’ αντιλαμβάνεται φαινόμενα που είναι αδύνατον να γίνουν αντιληπτά, με βάση τις συνθήκες που επικρατούν»!
Η σύγχρονη Ρωσία μοιάζει να έχει επιστρέψει στην εποχή των Ρομανόφ, καθώς μεταμορφώθηκε σ’ ένα έκτασης 17 εκατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων «θερμοκήπιο προλήψεων», όπως ήταν και την εποχή των Τσάρων. Τότε, σ’ αυτήν την απέραντη χώρα ευδοκιμούσαν κάθε μορφής παραδοξότητες, προλήψεις και μαγικές πρακτικές. Οι λυκάνθρωποι και οι αρκουδάνθρωποι τριγύριζαν ανήσυχοι τις παγωμένες νύχτες στα δάση ψάχνοντας γι’ ανυποψίαστα θύματα. Οι βρικόλακες ζωντάνευαν με τη δύση του ήλιου και δεν έμοιαζαν καθόλου με τον αριστοκράτη κόμη Δράκουλα, αλλά με αδέξια και σε κατάσταση αποσύνθεσης τέρατα, που έβγαιναν τρικλίζοντας από τους τάφους ντυμένα με κουρέλια. Φαντάσματα σέρνονταν πάνω σε στοιχειωμένους τόπους και πνεύματα ούρλιαζαν τη νύχτα μέσα από το στόμα κάποιου περιπλανώμενου αγριμιού. Καθόλου παράξενο λοιπόν που σχεδόν το κάθε χωριό στη Ρωσία είχε τον πρακτικό του μάγο, το σαμάνο, τον εξορκιστή παπά και τον προφήτη του. Αυτοί, με μαγικά φίλτρα, φυλακτά και ξόρκια, προσπαθούσαν ν’ αναχαιτίσουν αυτήν την πλημμυρίδα των δαιμόνων, πνευμάτων και προλήψεων.
Από την άλλη η Ρωσία είναι εδώ και πάνω από 1000 χρόνια μια βαθύτατα Ορθόδοξη χριστιανική χώρα, που φιλοδόξησε κάποιες ιστορικές περιόδους να καταστεί «πρότυπο ορθόδοξο-χριστιανικό βασίλειο», με τη Μόσχα να φλερτάρει με την ιδέα ότι ήταν η «Τρίτη Ρώμη». Η ιστορία του ρωσικού λαού αποπνέει μια αίσθηση μαρτυρικού μεγαλείου, ενός χριστιανικού ηρωισμού και μια, κοινή στους ορθόδοξους λαούς, λατρεία της θυσίας: «Το μεγάλο σχολείο του Χριστιανισμού, από το οποίο πέρασε ο λαός, είναι οι αιώνες των αναρίθμητων παθών και δοκιμασιών που αναφέρει η ιστορία αυτού του λαού. Οι αιώνες κατά τους οποίους ο λαός είχε εγκαταλειφθεί και κατασυντριβεί από τους πάντες, και αυτός συνέχισε να δουλεύει για όλους και για όλα…» (Φ. Ντοστογιέφσκι).
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Η μεγάλη δύναμη όμως της Ρωσίας δεν είναι τόσο ο λαός της, όσο η γεωγραφία της. Βρισκόμενη στην καρδιά της Ευρασίας και καταλαμβάνοντας το 1/3 περίπου της έκτασής της, η Ρωσία φαινόταν εξ αρχής ότι διέθετε όλα τα προσόντα για να καταστεί χώρα με «οικουμενική αποστολή». Αυτό φάνηκε από την εποχή ακόμη του Μεγάλου Πέτρου, όταν η χώρα εκτεινόταν ήδη από τη Βαλτική ως τον Ειρηνικό κι από το Αρκτικό ωκεανό ως τη Μαύρη Θάλασσα. Δεν ήταν όμως μόνο το τεράστιο (γεωγραφικό) ειδικό της βάρος που την έκανε «να μοιάζει από το Θεό προορισμένη να ορίσει τη μοίρα του μισού πλανήτη», όπως έγραψε προφητικά γι’ αυτήν το 1835 ο Ντε Τοκβίλ. Ήταν και η τέλεια γεωπολιτική της θέση, που την καθιστούσε γεωστρατηγικά σχεδόν άτρωτη, εφόσον κανείς δεν μπορούσε να την απειλήσει σοβαρά, ενώ η ίδια μπορούσε ν’ απειλήσει τους πάντες.
Το 1904 ο Βρετανός γεωγράφος σερ Χάλφορντ Μακίντερ διατύπωσε την θεωρία ότι η «αξονική περιοχή του κόσμου», που ονομάστηκε αργότερα Heartland (Κεντροχώρα ή «Καρδιακή Χώρα»), εντοπίζεται στην περιοχή της ευρωπαϊκής Ρωσίας και της δυτικής Σιβηρίας. Η Κεντροχώρα περιβάλλεται από έναν Δακτύλιο (Rimland), που ανακόπτει τις προσβάσεις της προς τις ανοικτές θάλασσες. Η Κεντροχώρα μαζί με τον Δακτύλιο αποτελούν τη λεγόμενη «Νήσο του Κόσμου», που συνίσταται από τη μεγαήπειρο της Ευρασίας και την Αφρική. Η «Νήσος του Κόσμου» καταλαμβάνει τα 2/3 της ξηράς, κατοικείται από το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού και κατέχει το 70% της παγκόσμιας οικονομίας. Όποιος λοιπόν κυριαρχεί στη «Νήσο του Κόσμου» ελέγχει γεωπολιτικά τον πλανήτη μας.
Η θεωρία του Μακίντερ, που συμπληρώθηκε από τον Γερμανό γεωπολιτικό Καρλ Χάουσχοφερ, αποτέλεσε το θεμέλιο για τη σύγχρονη γεωπολιτική σκέψη. Επηρέασε μάλιστα καθοριστικά και την πολιτική της Δύσης, που έβλεπε στο πρόσωπο της Ρωσίας (ή της ΕΣΣΔ) τη «Μεγάλη Ηπειρωτική Δύναμη» που μπορούσε να κατακτήσει όλο τον κόσμο. Η συλλογιστική ήταν απλή: Όποιος κυριαρχεί στην Κεντροχώρα ελέγχει τη «Νήσο του Κόσμου» και όποιος κυριαρχεί στη «Νήσο του Κόσμου» ελέγχει όλο τον κόσμο!
Τους τελευταίους δύο αιώνες ο μόνιμος φόβος των ναυτικών δυνάμεων της Δύσης ήταν το ενδεχόμενο εξόδου της ρωσικής άρκτου στις ανοιχτές θάλασσες. Και αυτό γιατί, αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα ισοδυναμούσε αυτομάτως με παγκόσμια κυριαρχία. Ακόμη και σήμερα η γεωπολιτική ανάσχεση της Ρωσίας αποτελεί τον βασικότερο άξονα της εξωτερικής πολιτικής της Δύσης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ, που είναι μια μη ευρασιατική δύναμη, η οποία όμως βασίζει την παγκόσμια ηγεμονία της στον έλεγχο της Ευρασίας.
Η σημερινή Ρωσία, που αναδύθηκε από τη διαλυμένη «σοσιαλιστική ουτοπία» της ΕΣΣΔ (άλλο ένα «κάτεργο» λαών), αναζητεί μια νέα αυτοπροσδιοριστική ταυτότητα, ενώ ταυτόχρονα επαναπροσδιορίζει τους γεωπολιτικούς της στόχους στα πλαίσια της παραδοσιακής γεωπολιτικής κοσμοθέασης, σύμφωνα με την οποία η χώρα διαθέτει όλα τα αρχέγονα χαρακτηριστικά μιας μεγάλης ηπειρωτικής δύναμης με παγκόσμια αποστολή. Το 1994, σε συνέντευξη του στο ιταλικό περιοδικό L’ Espresso, ο πρώην αντιπρόεδρος της Ρωσίας, ο Αλεξάντρ Ρουτσκόι, δήλωσε χαρακτηριστικά: «Είναι φανερό, όταν κοιτάζουμε τη γεωπολιτική κατάσταση της χώρας μας, πως η Ρωσία αντιπροσωπεύει τη μοναδική γέφυρα ανάμεσα στην Ασία και στην Ευρώπη. Όποιος γίνει αφέντης αυτού του χώρου, θα γίνει αφέντης του κόσμου».
Παρά το γεγονός ότι η Ρωσία είναι γέφυρα, δηλαδή μια «διχασμένη» χώρα, είναι ταυτόχρονα και πυρήνας του ευρασιατικού χώρου, που αποτελεί το διαχρονικό αντίπαλο δέος του θαλασσοκρατικού Ατλαντισμού.
Η ΕΥΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
Ο Αλέξαντρ Ντούγκιν είναι ένας Ρώσος γεωπολιτικός, οπαδός της ευρασιατικής ιδέας. Είναι ένας κομβικός διανοητής (και εθνικιστής), ο οποίος ανήκει στη ρωσική «δεξαμενής σκέψης» για γεωπολιτικο-μυστικιστικά θέματα, που ονομάζεται ARCTOGAIA (Άρκτος+Γαία). Στα κείμενα και στα βιβλία του έχει εκφράσει απόψεις που συνοψίζουν από τη μια τη «μυστική γεωπολιτική» της Ρωσίας κι από την άλλη ερμηνεύουν την ανθρώπινη ιστορία με βάση τη διαλεκτική στεριάς-θάλασσας ή ναυτικών-ηπειρωτικών δυνάμεων.
Κατά τον Ντούγκιν υπάρχει μια διαχρονική δυναμική αντιπαράθεση ανάμεσα στο στοιχείο της θάλασσας και σ΄ εκείνο της στεριάς. Η θάλασσα και οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν δίπλα στη θάλασσα ενσαρκώνουν την κινητικότητα και τη ροή. Η θάλασσα δεν έχει σύνορα, παρά μόνον τις χερσαίες μάζες. Από την άλλη η στεριά και οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν στις ηπειρωτικές περιοχές, ενσαρκώνουν τη σταθερότητα, την απολυτότητα και τον «συντηρητισμό». Η στεριά εκφράζει την τάξη, ενώ η θάλασσα το χάος. Στεριά σημαίνει παράδοση, ενώ θάλασσα εκσυγχρονισμός. Η στεριά εκφράζει την αρσενική αρχή, ενώ η θάλασσα τη θηλυκή. Με λίγα λόγια στεριά σημαίνει Ανατολή και θάλασσα σημαίνει Δύση.
Τον 20ο αιώνα η διαχρονική αντιπαράθεση στεριάς-θάλασσας πήρε την τελική της μορφή με την ψυχροπολεμική αντιπαράθεση της ΕΣΣΔ (Ευρασία) με τις ΗΠΑ (Ατλαντισμός). Η θάλασσα βρήκε την τελική της έκφραση στις ναυτικές δυνάμεις της Δύσης και ιδιαίτερα στο πρόσωπο των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, ενώ η στεριά εκφράστηκε από τις σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολής και από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.
Είναι ολοφάνερο ότι ο 20ος αιώνες τελείωσε με τη νίκη της θάλασσας επί της στεριάς. Με γεωπολιτικούς όρους η κατάρρευση του «Σοβιετικού μπλοκ» σημαίνει τη νίκη της Θαλασσοκρατίας (Thalassocracy) πάνω στην Τελλουροκρατία (Tellurocracy), την νίκη της Δύσης πάνω στην Ανατολή και του Κεφαλαίου πάνω στην Εργασία.
Σύμφωνα με τον Ντούγκιν στην Ανατολή (στεριά) εκτιμάται η Εργασία, ενώ στη Δύση (θάλασσα) εκτιμάται το Κεφάλαιο. Η Εργασία είναι σταθερή, ενώ το Κεφάλαιο ρευστό. Η Εργασία στην Ανατολή δημιουργεί αξίες, ενώ το Κεφάλαιο στη Δύση δημιουργείται από την εκμετάλλευση και την αποξένωση. Ο πολιτισμός της θάλασσας ρέπει προς τον φιλελευθερισμό, ενώ ο πολιτισμός της στεριάς προς τον σοσιαλισμό. Κατά τον Ντούγκιν οι έννοιες στεριά, Ανατολή, Ευρασία και Εργασία είναι σχεδόν ταυτόσημες. Το ίδιο ισχύει και με τις έννοιες θάλασσα, Δύση, Κεφάλαιο και φιλελευθερισμός.
Ο Ρώσος γεωπολιτικός θεωρεί ότι το λεγόμενο «έθνος της Δύσης» είναι Ρωμανο-Γερμανικό και Αγγλοσαξονικό, ενώ το «έθνος της Ανατολής», οι Ευρασιάτες, είναι μια μοναδική σύνθεση Ρώσων, Σλάβων, Γερμανών (!), Τούρκων, Ούγγρων και Ιρανών. Το περίεργο στην υπόθεση είναι ότι οι Γερμανοί «παίζουν σε δύο ταμπλό», με την έννοια ότι, ενώ αποτελούν μια παραδοσιακά ηπειρωτική δύναμη, ανήκουν εδώ και μισόν αιώνα στο στρατόπεδο των ναυτικών δυνάμεων της Δύσης. Κατά την άποψη του Ντούγκιν όμως αυτή η κατάσταση είναι αυτοκτονική για τη Γερμανία, που ο φυσικός γεωπολιτικός της προσανατολισμός είναι η σύμπτυξη ενός άξονα με την επίσης ηπειρωτική Ρωσία. Αυτό ήταν άλλωστε και το όνειρο του Καρλ Χάουσχοφερ, που πίστευε πως μόνον ο «ηπειρωτικός άξονας» Βερολίνο-Μόσχα-Τόκιο μπορούσε ν’ ανακόψει την παγκόσμια κυριαρχία των αγγλοσαξωνικών ναυτικών δυνάμεων.
Όσο κι αν ακούγεται παράξενο υπάρχει όντως μια μακροχρόνια τάση σύγκλισης των Γερμανο-ρωσικών γεωπολιτικών συμφερόντων, αρχικά στο χώρο της Ανατολικής Ευρώπης και κατόπιν σ’ ολόκληρο τον ευρασιατικό χώρο. Μια τέτοια σύγκλιση στρέφεται ξεκάθαρα κατά των αγγλοσαξονικών συμφερόντων και ταυτόχρονα αποτελεί έκφραση διαμαρτυρίας κατά των «αιώνιων ρωμαϊκών ιδεωδών», μια αιώνια διαμαρτυρία κατά των κληρονόμων της Ρώμης. Στο βιβλίο του Στοχασμοί ενός Απολίτικου, o Γερμανός φιλόσοφος Tόμας Μανν, έλεγε για τη Γερμανο-ρωσική συνεννόηση: «Εάν το ψυχικό πνευματικό στοιχείο εν γένει οφείλει και μπορεί να λειτουργήσει ως βάση και παράγοντας νομιμοποίησης μιας συμμαχίας, τότε η Γερμανία και η Ρωσία ανήκουν στο ίδιο στρατόπεδο: η συνεννόηση τους, η συμμαχία τους είναι μια αναγκαιότητα παγκόσμιας πολιτικής σημασίας και πνευματικής φύσεως».
Εξ αιτίας της γεωπολιτικής της θέσης ανέκαθεν ενδημούσε στη Ρωσία η ιδεολογία του ευρασιατισμού. Στον αντίποδα των Δυτικόφιλων (Zapadniki), αλλά και των Σλαβόφιλων (Slavojanofili), υπήρχαν οι Ανατολιστές (Vostochniki), που μετεξελίχθηκαν στους σημερινούς Ευρασιάτες. Ως γεωπολιτική θεωρία ο ευρασιατισμός αποτελεί μια σύνθεση, όπου συνυπάρχουν η κομμουνιστική ιδεολογία, ο εθνικισμός και η ακραία Ορθοδοξία. Σε πνευματικό επίπεδο όμως ο ευρασιατισμός αποτελεί μια μορφή αντίστασης στην επέλαση των «Δυτικών αξιών» και στην απειλή που αυτές συνιστούν για τη «ρωσική ψυχή». Βέβαια οι οραματιστές του ευρασιατισμού, έβλεπαν τη Ρωσία ως φορέα ενός νέου πολιτισμού: «Το καθήκον μας είναι να δημιουργήσουμε έναν εντελώς νέο πολιτισμό, τον δικό μας πολιτισμό, που δεν θα μοιάζει με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό… Όταν η Ρωσία πάψει να είναι μια παραμορφωμένη αντανάκλαση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όταν ξαναγίνει ο εαυτός της: η Ρωσία-Ευρασία είναι ο συνειδητός απόγονος και φορέας της μεγάλης κληρονομιάς του Τζέγκις Χαν», έλεγε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 ο πρίγκιπας Ν. Σ. Τρουμπετζκόι. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που για τους Ευρασιάτες ο Μέγας Πέτρος ήταν ένας προδότης, ενώ για τους Δυτικόφιλους ήρωας. Αυτός ο διχασμός είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι του ρώσικου εθνικού χαρακτήρα, που πρέπει να ληφθεί υπόψιν.
Vladimir Solovyov (By Pavel Semyonovich Zhukov – Москва в фотографиях, 2004
ΟΙ ΔΥΟ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΥ
Η Ρωσία είναι μια χώρα με παλιά και πλούσια πνευματική παράδοση. Τα χρόνια που ακολούθησαν την πτώση του «αντι-ιδεαλιστικού» σοβιετικού καθεστώτος, έφεραν στη Ρωσία μια σύγχυση κι έναν αναβρασμό κυρίως στον πνευματικό χώρο, όπου πρωτοστάτησε η αναγέννηση του αυθεντικού ρώσικου ορθόδοξου μυστικισμού.
Η σύγχρονη πνευματικότητα της Ρωσίας έχει δύο κυρίως ρίζες. Η πρώτη είναι ο αρχαίος σλαβικός παγανισμός και η δεύτερη, ο ορθόδοξος μυστικισμός. Ο σλαβικός παγανισμός, που επικράτησε στις περιοχές της σημερινής ευρωπαϊκής Ρωσίας από τους πρώτους μ.Χ. αιώνες, ήταν πανθεϊστικός: γη, δένδρα, βράχοι και ποτάμια, λατρεύονταν ως θεότητες. Ο σεβασμός και η λατρεία της Μάνας Γης διαπερνά όλα τα λαϊκά παραμύθια της Ρωσίας, ενώ δεν λείπουν και οι ιστορίες για μάγους και για «ιερά δένδρα». Κατά την προχριστιανική περίοδο η κάθε σλαβική φυλή είχε το μάγο και τον θεραπευτή της, που με βότανα, ξόρκια και τελετές κρατούσαν μακριά τα «κακά πνεύματα». (Οι μάγοι των Σλάβων μπορούν να παραλληλιστούν με τους σαμάνους της Σιβηρίας καθώς και με τους Δρυίδες των Κελτών).
Τον 10ο αιώνα οι Ρώσοι προσηλυτίστηκαν στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, αλλά η παγανιστική παράδοση επιβίωσε σε λαϊκό, κυρίως, επίπεδο. Για περίπου εννέα αιώνες οι Ρώσοι γιόρταζαν μαζί τις χριστιανικές και τις παγανιστικές γιορτές, ενώ διακοσμούσαν τα σπίτια τους με παγανιστική τέχνη και με χριστιανικές εικόνες.
Οι εσωτερικές πρακτικές της σλαβικής μαγείας επιβιώνουν ως τις μέρες μας στη Ρωσία χάρη στην προφορική παράδοση, που μετέφερε από στόμα σε στόμα τις «απαγορευμένες» παγανιστικές γνώσεις. Ειδικά στη σημερινή μετακομμουνιστική εποχή, με την παρακμή του συστήματος υγείας και με την ολοένα και αυξανόμενη απογοήτευση του κόσμου από τη συμβατική ιατρική, μάγοι και θεραπευτές αποκτούν ξανά αίγλη, αλλά και πελατεία. Αν και οι περισσότεροι Ρώσοι θεραπευτές χρησιμοποιούν συνήθως βότανα και προσευχές, υπάρχουν και ορισμένοι που κατέχουν τεχνικές χρήσης των ενεργειών της γης, των δασών και των ποταμών με σκοπό τη θεραπεία αλλά και τη φώτιση. Για παράδειγμα, αν κανείς αισθάνεται κούραση ή κατάθλιψη, τότε ο θεραπευτής διοχετεύει σ’ αυτόν την ενέργεια που αντλεί από τη «σιωπηλή συνείδηση» των βελανιδιών…
Η άλλη πηγή της ρωσικής πνευματικότητας είναι, όπως προαναφέραμε, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός. Τέσσερις αιώνες μετά την προσχώρηση τους στην Ορθοδοξία, το κίνημα του ησυχασμού, που εμφανίστηκε στο Άγιο Όρος τον 14ο αιώνα, άρχισε να επηρεάζει εσωτερικά τους Ρώσους μοναχούς. Ο ησυχασμός, που κατάγεται από την πλούσια παράδοση των ασκητών της ερήμου που ζούσαν στην Αίγυπτο τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, κατέληξε από τους Έλληνες μοναχούς του Αγίου Όρους να γίνει ένα φιλοσοφικό σύστημα εσωτερικής τελείωσης και φώτισης. Ο ησυχασμός, που αρκετοί Δυτικοί τον αποκαλούν «ορθόδοξη γιόγκα», είναι μια «ψυχοσωματική μέθοδος» για νοερά προσευχή με σκοπό τη φώτιση, τη θεοπτία και την ένωση με το θείο. Ο ησυχασμός γοήτευσε εξ αρχής του Ρώσους μοναχούς, που άρχισαν ν’ απομονώνονται σε δάση κι ερημιές για ν’ αναζητήσουν το δικό τους εσωτερικό δρόμο ένωσης με το Θεό. Σύντομα ο μοναστικός ησυχασμός έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της ρωσικής ψυχής.
Τον 18ο αιώνα Έλληνες μοναχοί από το Άγιο Όρος δημοσίευσαν μια μοναδική συλλογή κειμένων, οι συγγραφείς των οποίων ήταν μεγάλοι πνευματικοί δάσκαλοι της Ορθοδοξίας, που έζησαν από τον 4ο ως τον 14ο μ.Χ. αιώνα. Η συλλογή αυτή, γνωστή με το όνομα Φιλοκαλία, έφερε πραγματική αναγέννηση στον ορθόδοξο μοναχικό μυστικισμό. Η Φιλοκαλία, όπως κι ένα ανώνυμο κείμενο του 14ου αιώνα που τιτλοφορούταν Ο Δρόμος του Προσκυνητή, επηρέασαν σημαντικά τη ρωσική ορθόδοξη πνευματική παράδοση. Συνηθισμένη στους ερημίτες των δασών, η Ρωσία αποδέχτηκε επίσης και τους λεγόμενους «τρελούς άγιους», που κατέχονταν από την «ιερή σαλότητα». Οι πιο γνωστοί Ρώσοι ησυχαστές, που απομονώθηκαν στα δάση, ήταν ο Σεργκέι του Ράντονεζ (14ος αι.) και ο Σεραφείμ του Σαρόφ (19ος αι.).
ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Η ρωσική λογοτεχνία και φιλοσοφία είναι κι αυτή επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από χριστιανικό μυστικισμό, όπως φαίνεται κι από τα έργα του Λ. Τολστόι και Φ. Ντοστογιέφσκι. Οι πρωταγωνιστές των μυθιστορημάτων και των δύο αυτών γιγάντων της ρωσικής λογοτεχνίας «υποφέρουν» από την φλογερή αναζήτηση της Αλήθειας. Στη διάρκεια αυτής της αναζήτησης υποφέρουν τα πάνδεινα, αλλά τελικά βρίσκουν την αγάπη και το φως…
Υπάρχει επίσης ένα ολόκληρο απάνθισμα από αυθεντικούς θρησκευτικούς φιλόσοφους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, όπως είναι ο Βλάντιμιρ Σολόβιεφ, ο Νίκολαϊ Μπερντζάγιεφ, ο Πάβελ Φλορένσκι κ.α., που συνδύασαν την παραδοσιακή ορθόδοξη ηθική με τις Δυτικές ανθρωπιστικές ιδέες και ανέπτυξαν τη «μεταφυσική της Αγάπης».
Στην επόχη μας αυτοί θεωρούνται ως οι «φιλοσοφικοί πυλώνες του Κρεμλίνου». Η «διδακτέα ύλη» που φέρεται να προτείνει ο Ρώσος πρόεδρος Πούτιν στους υφισταμένους του, τους υψηλόβαθμους Ρώσους αξιωματούχους και περιφερειακούς διοικητές, περιλαμβάνει τα ακόλουθα βιβλία: «Η Φιλοσοφία της Ανισότητας» του Nikolai Berdyaev, η «Δικαίωση του Καλού» του Vladimir Solovyov και «Τα καθήκοντά μας» του Ivan Ilyin.
Nikolai Berdyaev, ο γεννημένος στο Κίεβο αντιεξουσιαστής ριζοσπάστης που εξορίστηκε από τη Ρωσία το 1922, τη χρονιά που από τη Ρωσική επανάσταση δημιουργήθηκε η ΕΣΣΔ, και έζησε άλλο ένα τέταρτο του αιώνα στο Παρίσι.
Η κομμουνιστική επανάσταση του 1917 έριξε σε τέλμα την πνευματική ζωή στη Ρωσία, εφόσον ο επιθετικός αθεϊσμός έγινε επίσημη πολιτική του κράτους. Πολλοί ιερείς, επίσκοποι και μοναχοί χαρακτηρίστηκαν «εχθροί του λαού» και εκτελέστηκε. Όσοι διανοούμενοι είχαν ανακατευτεί με διάφορες μυστικιστικές ομάδες κατέφυγαν στη Δύση. Έτσι η πνευματική σκηνή της Δύσης εμπλουτίστηκε από έναν αριθμό χαρισματικών ανθρώπων, όπως ο Γ. Γκουρτζίεφ. Π. Ουσπένσκι και Ν. Ρόεριχ. Όλοι τους συνέχισαν τις διδασκαλίες τους στις χώρες όπου κατέφυγαν.
Την περίοδο της αυταρχικής διακυβέρνησης της χώρας από τον Στάλιν η πνευματική και ιδιαίτερα η μυστικιστική κίνηση, σιώπησε στη Ρωσία. Πολλοί πνευματικοί διδάσκαλοι, αντί να μεταδίδουν τις γνώσεις τους, ξόδεψαν τα πιο δημιουργικά τους χρόνια σε φυλακές και σε στρατόπεδα αντιφρονούντων στη Σιβηρία. Από τη δεκαετία όμως του 1960 άρχισε να δημιουργείται στη χώρα ένα είδος «πνευματικού περιθωρίου», στα πλαίσια του οποίου διατηρήθηκαν ορισμένες μυστικιστικές γνώσεις.
Αν και υπήρχε ένα επίσημο ενδιαφέρον από τους Σοβιετικούς επιστήμονες για έρευνες σχετικές με το παραφυσικό, την παραψυχολογία και την ψυχοτρονική, εντούτοις ο μυστικισμός θεωρούταν «περιθωριακό φαινόμενο» ή στην καλύτερη περίπτωση «ύποπτο». Παρ’ όλα αυτά ορισμένοι εσωτεριστές επέμειναν στο δρόμο τους. Πίσω από το ψευδώνυμο «#20» βρισκόταν ο Β. Μαρτσένκο, που έγραψε μια σειρά από βιβλία με θέματα, επιφανειακά «μυστικιστικής τεχνολογίας», αλλά ουσιαστικά εσωτεριστικής ψυχολογίας. Μη αντέχοντας ωστόσο την κομμουνιστική καταπίεση, αυτός, όπως και πολλοί άλλοι πνευματικοί άνθρωποι, απλά εξαφανίστηκαν μέσα στα απάτητα δάση της Ρωσίας και της Σιβηρίας…
Συχνά αναφέρεται για την κομμουνιστική περίοδο ο όρος πνευματικό underground, για να περιγραφεί ένα κρυφό δίκτυο από μυστικιστικές ομάδες, που δρούσαν κυρίως στα αστικά κέντρα της Ρωσίας και συνέχισαν ν’ ακολουθούν τους δύο κύριους δρόμους της ρώσικης πνευματικής παράδοσης: τον ησυχασμό και τον παγανισμό.
Από τις «πνευματικές» σχολές αυτής της περιόδου ξεχωρίζουν εκείνη του Πορφύριου Ιβάνοφ, ενός Ρώσου αγρότη που τη δεκαετία του 1930 είχε μια σειρά από μυστικιστικές εμπειρίες. Η προσωπική ζωή του Ιβάνοφ υπήρξε το λιγότερο τραγική. Ο Ρώσος πνευματιστής κατέληξε στο τέλος σε ψυχιατρικό νοσοκομείο, όπου τον ανάγκασε να πάρει υπερβολικές δόσεις αντιψυχωτικών φαρμάκων για να θεραπευτεί από τις «μυστικιστικές εκστάσεις» του!
Αρκετοί πνευματιστές της κομμουνιστικής περιόδου ασχολήθηκαν με τη φυσική του σώματος. Ο Γιαν Κοτλιάροφ, ένας πρώην μηχανικός από τη Μόσχα που ασχολήθηκε με την «σωματική αρμονία». Ο Ίγκορ Τσαρκόφσκι υποστήριζε ότι η «γέννα στο νερό» είναι πολύ σημαντική για την ανθρώπινη ψυχολογία και συνείδηση. Κάθε καλοκαίρι κάποιες γυναίκες από τη σχολή του πήγαιναν στη Μαύρη Θάλασσα, όπου και γεννούσαν μέσα στο νερό. Συχνά αναφέρθηκαν και περιπτώσεις δελφινιών που ήρθαν από μακριά για να συνδράμουν την ετοιμόγεννη μάνα…
Ορισμένες σχολές στη Ρωσία ανέπτυξαν τη λεγόμενη «ενεργειακή τεχνολογία». Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και το γνωστό Τάγμα των Ρώσων Μάγων. Υπήρχαν επίσης και σχολές γεωμαντείας, όπως και «ενεργειακής διάγνωσης», που δίδασκε στους μαθητές το πως να βλέπουν το ενεργειακό πεδίο του ανθρώπου. Μερικές σχολές αυτής της κατηγορίας ήταν εντελώς αστείες, όπως η σχολή του Αβεριάνοφ που δίδασκε το «αστρικό καράτε» για προστασία από διαβολικούς μάγους και πνεύματα!
Υπήρχαν σχολές που ακολουθούσαν τις διδασκαλίες του Νίκολας Ρόεριχ, από τα βιβλία του, εφόσον εκείνος είχε καταφύγει στη Δύση. Οι Ρώσοι οπαδοί του Ρόεριχ περνούσαν καμιά φορά ολόκληρα καλοκαίρια στα βουνά του Αλτάι αναζητώντας το Belovodye, τον «τόπο των λευκών νερών», που βέβαια δεν βρήκαν ποτέ τους…
Μια άλλη σχολή που αποκαλούνταν Σχολή για την Αυτορύθμιση, ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον Β. Αντόνοφ και την Γκ. Βάβερ. Ψυχοφυσιολόγος ο ένας και βιολόγος η άλλη, που απολύθηκαν με την κατηγορία της «θρησκευτικής προπαγάνδας», άρχισαν να ταξιδεύουν ανά τη Σοβιετική Ένωση συγκεντρώνοντας διαφορετικές πνευματικές πρακτικές και τελετές που επιβίωσαν στην κουλτούρα των λαών. Έτσι, εκτός από τη ρωσική παράδοση συγκέντρωσαν στοιχεία και για τα μυστικά τάγματα των σούφι στις κεντροασιατικές δημοκρατίες, για τις ζωροαστρικές λατρείες στον Καύκασο, για τον Θιβετανικο-Μογγολικό βουδισμό και για τη θρησκεία του Μπουριάτ της νοτιοανατολικής Σιβηρίας. Η σχολή του Αντόνοφ υπάρχει ακόμη στην Πετρούπολη συνεχίζοντας τις έρευνες της.
Σήμερα που η πολιτική κατάσταση είναι πλέον διαφορετική, οι μυστικές εσωτερικές σχολές που προϋπήρχαν, λειτουργούν πλέον ανενόχλητα. Νέες σχολές ιδρύθηκαν διδάσκοντας πνευματικές παραδόσεις από την Ινδία, την Κίνα και τη Δύση. Στο πολιτικό χάος και την ανασφάλεια της μετακομμουνιστικής εποχής όχι μόνον ο μυστικισμός, αλλά και οι αιρέσεις γνωρίζουν άνθηση στη Ρωσία. Η χώρα αυτή, που αποτελούσε ιστορικά μια μεγάλη «μήτρα» ανθρώπων με ιδιαίτερες ψυχικές ικανότητες, πλημμύρισε σήμερα από ένα πλήθος ων πραψυχολόγων, μέντιουμ, μάγων, προφητών και οραματιστών. Η Ρωσία βυθίστηκε σ’ έναν χώρο προλήψεων, πνευματισμού και αιρέσεων τη στιγμή που η ορθόδοξη πνευματικότητα αναγεννάται πιο δυνατή, σε ένα είδος θεοσυντηρητικού μεγαλορωσικού εθνικισμού, που θεωρει πως έχει μεσσιανικές δυνατότητες.
Το ρωσικό έθνος μπορεί να υποκινείται από μια βαθιά, δογματική ιδεολογία που πλανιέται στην κουλτούρα του εδώ και αιώνες και, μετά τον 2000, έχει βρει έναν ιδανικό, κυνικό και ψυχρό οικοδεσπότη: τον Πούτιν. Σύμφωνα με τον Mark Galeotti, βιογράφο του Βλαντιμίρ Πούτιν, συγγραφέας 24 βιβλίων για τη Ρωσία και επίτιμος καθηγητής στο UCL School of Slavonic and East European Studies, ο Πούτιν θέλει να τον θυμούνται ως τον άνθρωπο που έσωσε τη Ρωσία και ανέκτησε την Ουκρανία. Και επειδη κοντέυει πλέον τα 70 χρόνια νιώθει ότι αυτή, δηλαδή η στρατιωτική επέμβση στην Ουκρανία, είναι η τελευταία του ευκαιρία….
Η Ρωσία είναι παραδοσιακά μια χώρα με «παγκόσμια αποστολή». Η χώρα αυτή θα ανανήψει και θα γίνει και πάλι ισχυρή δύναμη, τόσο υλικά όσο και πνευματικά, και θα τιμωρήσει όλους όσους βιάστηκαν να την ξεγράψουν από τον χάρτη των υπερδυνάμεων. Όπως λέει χαρακτηριστικά και ο Έλληνας γεωπολιτικός Γιώργος Πρεβελάκης: «Η ιστορία των Ρώσων μας διδάσκει ότι η κρίση, την οποία διέρχονται σήμερα, δεν έχει τίποτε το πρωτότυπο, και μας οδηγεί στην πρόβλεψη, ότι η μεγάλη αυτή χώρα θα ορθοποδήσει και πάλι, αφού θα έχει προηγουμένως θυσιάσει δυο-τρεις γενιές»….
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γιώργος Στάμκος, Γεωπολιτική του Αρχιπελάγους, Αρχέτυπο 2000 (ανανεωμένη έκδοση 2008, εκδ. Άγνωστο)
Nikolai Berdyaev, ο γεννημένος στο Κίεβο αντιεξουσιαστής ριζοσπάστης που εξορίστηκε από τη Ρωσία το 1922, τη χρονιά που από τη Ρωσική επανάσταση δημιουργήθηκε η ΕΣΣΔ, και έζησε άλλο ένα τέταρτο του αιώνα στο Παρίσι.
ΖΕΝΙΘ 