TA ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

TA ΔΥΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Υπάρχει η “Βαλκανική Ταυτότητα” ή Είναι Κατασκευασμένη;

“Για όσους δεν τα γνώρισαν, τα Βαλκάνια είναι μια σκοτεινή χώρα μυστηρίου… Όσοι τα γνωρίζουν διαπίστώνουν πως είναι ακόμη πιο μυστηριώδη… Ζώντας στα Βαλκάνια, συμμετέχεις στη μαγεία, στο μυστήριο και στη σαγήνη της περιοχής. Αποκτάς συνήθειες, όπως το να πίνεις τον πρωϊνό καφέ σου ζαρωμένος και όταν συναντάς έναν γνωστό στο δρόμο να του μιλάς ψιθυριστά και με κατήφεια. Ίντριγκες, μυστήριο, συνωμοσίες, μεγάλο θάρρος και τολμηρές πράξεις -η πεμπτουσία του ρομαντισμού είναι σήμερα η ψυχή των Βαλκανίων”.

Arthour Douglas Howden Smith, 1907

Του Γιώργου Στάμκου (stamkos@post.com)

Η ΕΙΚOΝΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝIΩΝ ΑΛΛΆΖΕΙ

Τα τελευταία χρόνια η περιοχή που αποκαλείται «Βαλκάνια» επανήλθε και πάλι στο προσκήνιο. Μέσα από μια σειρά από δραματικά γεγονότα (κατάρρευση του κομμουνιστικού μπλοκ, αιματηρή διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, εθνικιστικές συγκρούσεις και «εθνοκαθάρσεις»…) τα Βαλκάνια έγιναν τα «αγαπημένα» των δελτίων ειδήσεων, προκαλώντας αρνητικά συναισθήματα στο ευρωπαϊκό κοινό. Η Βαλκανολογία έγινε και πάλι της μόδας (όπως ήταν και στις αρχές του 20^ου αιώνα) και ένα πλήθος αναλυτών αναδείχθηκαν σε αυτόκλητους «βαλκανολόγους», προκειμένου να πείσουν ένα ευρωπαϊκό κοινό, εθισμένο στα στερεότυπα, πώς ξαφνικά ξύπνησαν οι «παλιοί δαίμονες» των Βαλκανίων, αναπαραγάγοντας έτσι όλα τα γνωστά αρνητικά κλισέ σε βάρος των βαλκανικών λαών. Από αυτή την άποψη τα Βαλκάνια είναι θύμα του παραμορφωτικού καθρέπτη των Δυτικών στερεοτύπων. Γι΄ αυτό και η εικόνα που έχουν οι Δυτικοί και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι (ακόμη και οι Έλληνες) για τα Βαλκάνια είναι στρεβλή, ελλιπής και σε ορισμένες περιπτώσεις τελείως λανθασμένη. Είναι μια εικόνα που δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη βαλκανική πραγματικότητα.

Οι εποχές ωστόσο αλλάζουν. Τα Βαλκάνια, αυτή η περιφρονημένη νοτιοανατολική γωνιά της Ευρώπης, εισέρχονται σε νέα εποχή και γίνονται σταδιακά μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εποχή των πολέμων, των συγκρούσεων και της αστάθειας έχει πλέον περάσει. Τα Βαλκάνια ζουν πλέον μια καθοριστική «μεταβατική περίοδο», που η κατάληξη της θα είναι ένα δημοκρατικό και σταθερό ευρωπαϊκό μέλλον. Τα Βαλκάνια ξαναγίνονται σταδιακά οργανικό τμήμα της Ευρώπης. Γι’ αυτό και η εικόνα των Βαλκανίων στην Ευρώπη θα πρέπει να αλλάξει ώστε να ανταποκρίνεται όσο γίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα και όχι σε ξεπερασμένα κλισέ.

ΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΤΩΝ ΔΥΤΙΚΩΝ

Δεν υπάρχει γεωγραφική περιοχή στην Ευρώπη που το όνομά της να έχει προσλάβει τόσο μειωτικό χαρακτήρα, όσο τα Βαλκάνια: ένα είδος «επίγειας κόλασης» στρωμένης με τις κακές προθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Στα μάτια των Δυτικών τα Βαλκάνια ήταν πάντοτε μια «Ευρώπη αλωμένη από την Ανατολή» ή, ακόμη χειρότερα, μια «Ανατολή χωρίς φέσι». Η Δύση θεωρούσε αυτήν την «ανατολίτικη γειτονιά» της ως ένα «υβριδικό» κατασκεύασμα, ως ένα «κακότεχνο θραύσμα της μυστηριώδους Ανατολής», που ήταν συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη «φυλετικά και πολιτιστικά κατώτερο».

Για τους Δυτικούς στα νοτιοανατολικά της Αυστρίας ξεκινά η «αδιαφοροποίητη ασιατική δεξαμενή» των Βαλκανίων. Ο Μέτερνιχ συνήθιζε να λέει πως μετά το Rennweg, το δρόμο που διασχίζει τη Βιέννη, άρχιζαν τα Βαλκάνια, η «Ασία».

Για αιώνες οι Βαλκανικοί λαοί, βρισκόμενοι κάτω υπό την κυριαρχία των Οθωμανών, αποτελούσαν τους περιφρονημένους βάρβαρους της Ευρώπης. Η στερεότυπη αυτή εικόνα δεν άλλαξε ούτε τον 19^ο αιώνα, όταν οι λαοί των Βαλκανίων ξεσηκώθηκαν κατά της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επηρεασμένοι από τις ευρωπαϊκές ιδέες του εθνικισμού και της αυτοδιάθεσης, και συγκρότησαν τα πρώτα τους εθνικά κράτη. Δεν άλλαξε ούτε ασφαλώς και τον 20^ο αιώνα όταν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), οδήγησαν σε φρικτές σφαγές, ωμότητες και εκτοπισμούς, που έκαναν την «πολιτισμένη» Ευρώπη να φρικιά με τη «βαλκανική βαρβαρότητα» –την οποία ωστόσο η ίδια η Ευρώπη μιμήθηκε και ξεπέρασε στα ασύλληπτα σφαγεία των χαρακωμάτων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Υπήρχε ωστόσο μια ρατσιστική ετυμηγορία εις βάρος των Βαλκανίων. Έτσι, η οθωμανική Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ου αιώνα ήταν μια χοντροκομμένη έκδοση του μυθικού Πύργου της Βαβέλ με μια επίφαση Δυτικού Πολιτισμού: “Τούρκοι, Εβραίοι, Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, Αλβανοί, Βλάχοι, Μικρασιάτες, Κιρκάσιοι, άπιστοι και αιρετικοί από κάθε γη και γλώσσα. Ανάμεσά τους είναι διασκορπισμένοι και λίγοι εκπρόσωποι των φυλών της πολιτισμένης Ευρώπης” (Booth, Trouble in the Balkans, σελ. 147).

Ο Ψυχρός Πόλεμος και το Σιδηρούν Παραπέτασμα δεν σκέπασε μόνο τις περισσότερες βαλκανικές χώρες, αλλά και τη μισή Ευρώπη, οπότε δεν δικαιολογούσε τη χρήση κάποιου υποτιμητικού στερεότυπου για τα Βαλκάνια.

Μάλιστα ο Ψυχρός Πόλεμος είχε σχεδόν εξαφανίσει τον όρο «Βαλκάνια». Είχε υπερτιμήσει τον Πολιτικό και Ιδεολογικό παράγοντα και είχε υποτιμήσει τον πολιτισμικό.

Αυτό δεν συνέβη όμως με την έναρξη των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία (1991-1999), που έκανε ξαφνικά τους Ευρωπαίους ιστορικούς, δημοσιογράφους και «αναλυτές» να ξεθάψουν σχεδόν κάθε βαλκανικό κλισέ που γνώριζαν. Έτσι τα παλιά υποτιμητικά στερεότυπα και η βαλκανική βαρβαρο-δαιμονολογία ξανάρθαν στο προσκήνιο: Τα Βαλκάνια γέμισαν ξαφνικά με «λόφους θανάτου», «πανάρχαιους αιμοσταγείς δαίμονες», «παραισθητικά φαντάσματα», αναχρονιστικές ιδεολογίες του «αίματος και του εδάφους», «μυθικούς ανασκολοπισμούς» και ανεκδιήγητες «βαρβαρότητες», που έκαναν τους Δυτικούς να ωχριούν και να μιλούν για το σύνδρομο της «Βαλκανοποίησης». Καμιά άλλη χώρα των Βαλκανίων δεν βρέθηκε τόσο πολύ στο στόχαστρο αυτής της νέας δαιμονοποίησης εκ μέρους της Δύσης, από τη Σερβία. Όπως τα μέρη που συνηθίζουν να προσελκύουν καταιγίδες έτσι και η Σερβία συγκέντρωσε πάνω της όλη την περιφρόνηση, την απέχθεια και το μίσος των Δυτικών. Και αυτό είναι κάτι που δεν είναι και τόσο δύσκολο να εξηγηθεί, εφόσον η Σερβία είναι μια τυπική βαλκανική χώρα και ως τέτοια κουβαλά πάνω της όλα τα περιφρονητικά βαλκανικά στερεότυπα…

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΌΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΌΣ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Τα Βαλκάνια είναι περισσότερο ένα «ζήτημα» παρά μια γεωγραφική περιοχή. Είναι μια διανοητική κατάσταση. Προσδιορίζονται περισσότερο από την Ιστορία και τον πολιτισμό, παρά από τη Γεωγραφία. Τα Βαλκάνια ενοποιούνται για πρώτη φορά κι αρχίζουν ν’ αποκτούν κοινή βαλκανική Ιστορία την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τότε χωρίζονται γλωσσικά σε νότια ελληνόφωνα Βαλκάνια και σε κεντρικά και βόρεια λατινόφωνα, καθώς η πλειονότητα των Ιλλυρικών και θρακο-δακικών φυλών εκλατινίστηκε γλωσσικά μέχρι τον 5^ο μ.Χ. αιώνα. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και παρά τη μαζική εγκατάσταση των Σλάβων, συνεχίζει να επιδρά ενοποιητικά στα Βαλκάνια τόσο με την συγκεντρωτική της εξουσία, όσο και με την διάδοση και επικράτηση του Χριστιανισμού. Αρχίζει τότε να διαμορφώνεται στα Βαλκάνια ένας κοινός βυζαντινο-ορθόδοξος πολιτισμός. Ωστόσο το Σχίσμα του 1054 αφήνει τα Δυτικά Βαλκάνια στους κόλπους του Ρωμαιοκαθολικισμού. Η κατάκτηση των Βαλκανίων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που ολοκληρώθηκε ως τα μέσα του 15^ου μ.Χ. αιώνα, ενοποίησε και πάλι τα Βαλκάνια κάτω από μια ιδιόρρυθμη Pax Ottomanica, όπου το κυρίαρχο στοιχείο ήταν οι Μουσουλμάνοι, αν και ποτέ δεν έγιναν πλειοψηφία στην περιοχή. Η κοινή συμβίωση των βαλκανικών λαών υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία σφυρηλάτησε μια κοινή βαλκανική ταυτότητα, που φαίνεται ως σήμερα π.χ. μέσα από την καθημερινή χρήση κοινών τουρκικών λέξεων. Μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα τα Βαλκάνια ήταν μοιρασμένα ανάμεσα στην Οθωμανική και στην Αψβουργική Αυτοκρατορία. Και οι δύο αυτές αυτοκρατορίες και πολιτισμοί έχουν συμβάλλει καθοριστικά στην κοινή βαλκανική ταυτότητα. Από τον 19^ο αι. και μετά τα νεότευκτα εθνικά κράτη προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια νεωτερική εθνική ταυτότητα, αλλά αυτό δεν έσβησε την κοινή βαλκανική τους ταυτότητα. Τέλος, για σχεδόν μισό αιώνα (από το 1945 ως το 1990) τα περισσότερα βαλκανικά κράτη διαβιούσαν υπό κομμουνιστικά καθεστώτα, τα οποία συνέβαλαν κι από την πλευρά τους στη σύγχρονη βαλκανική ταυτότητα. Έτσι μπορούμε να πούμε πως υπάρχει σήμερα μια κοινή βαλκανική ιστορία και μια κοινή βαλκανική ταυτότητα, η οποία διαμορφώθηκε από τον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό, τον βυζαντινο-σλαβο-ορθόδοξο πολιτισμό του μεσαίωνα, την κοινή εμπειρία της οθωμανικής κατάκτησης, αλλά και την κοινή εμπειρία της συμβίωσης υπό τα κομμουνιστικά καθεστώτα (από το τελευταίο εξαιρείται ασφαλώς η Ελλάδα). Για όλους αυτούς τους λόγους τα Βαλκάνια μπορούν να προσδιοριστούν ιστορικά και πολιτιστικά ως ένας ευδιάκριτος χώρος στους κόλπους της Ευρώπης.

ΤΙ ΕIΝΑΙ ΤΕΛΙΚA ΤΑ ΒΑΛΚAΝΙΑ;

Τα Βαλκάνια είναι τελικά ένας ευδιάκριτος γεωγραφικός χώρος; Ένας χώρος με κοινή ιστορία και πολιτισμό; Σε μεγάλο βαθμό μπορούμε να απαντήσούμε καταφατικά. Ωστόσο τα Βαλκάνια είναι περισσότερο από αυτά. Είναι μια περιοχή που υφίσταται την τυραννία του σκληρού φυσικού περιβάλλοντος, της Γεωγραφίας και της Ιστορίας, που έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση μιας κοινής ταυτότητας.

Τα Βαλκάνια είναι ένα σκληρό, κατακερματισμένο περιβάλλον, όπου κυριαρχεί το πνεύμα της ελευθερίας, ανεξαρτησίας και αντίστασης.

Τα Βαλκάνια είναι σταυροδρόμι, γέφυρα και καταφύγιο ταυτόχρονα.

Γέφυρα μεταξύ Ανατολής-Δύσης.

Σταυροδρόμι πολιτισμών αλλά και γεωπολιτικών σφαιρών επιρροής.

Καταφύγιο, καθώς τα βουνά και οι απόμακρες κοιλάδες, όπου κατέφευγαν πολύ συχνά οι Βαλκάνιοι ενίσχυαν την απομόνωση και κατ’ επέκταση την ιδιαίτερη πολιτιστική τους ταυτότητα…

«ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ» ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Η εικόνα-σύμβολο των Βαλκανίων δεν είναι τόσο η Φύση, τα ιστορικά μνημεία ή ο πολιτισμός, αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι, που αποτελούν ένα «ζωντανό μνημείο»! Οι Βαλκάνιοι είναι «μηχανές επιβίωσης», είναι «Survivors», που παλεύουν με θεούς και δαίμονες, με απίστευτες αντιξοότητες και ατυχίες και στο τέλος τα καταφέρνουν. Αν και περιστασιακά ηττώνται δεν υποτάσσονται ποτέ. Είναι αναρχικοί και ανυπότακτοι από τη φύση τους (η ίδια η Φύση των Βαλκανίων τους διαμορφώνει έτσι). Το πνεύμα του Οδυσσέα είναι μαζί τους.

Η εικόνα-σύμβολο των Βαλκανίων είναι ο ανυπότακτος και οργισμένος Βαλκάνιος.

Περισσότερα: Στοιχειωμένα Βαλκάνια: Εξερευνώντας τα Μυστικά της Βαλκανικής Ενδοχώρας, Γιώργος Στάμκος & Μίλιτσα Κοσάνοβιτς

ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΩ AMEΣΑ ΤΑ «ΣΤΟΙΧΕΙΩΜΕΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ»;

 

Το βιβλίο (400 σελίδες) στοιχίζει 25 ευρώ  (20 ευρώ χωρίς τα έξοδα αποστολής).

Τηλεφωνείστε ΤΩΡΑ στο

2392.110215

ή στο 6945522050

ή στείλτε στον ίδιο αριθμό μήνυμα (SMS) με τα στοιχεία σας (Ονοματεπώνυμο, Διεύθυνση, Ταχυδρομικός Κώδικας και Τηλέφωνο) γράφοντας “Στοιχειωμένα Βαλκάνια”.

Μπορείτε επίσης να δώσετε την παραγγελία σας και τα στοιχεία σας στο mail:

stamkos@post.com

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ!

«Ένα φάντασμα στοιχειωνει τον Δυτικό Πολιτισμό.

Το Φάντασμα των Βαλκανίων»

Maria Todorova, Imagining the Balkans