Carl Sagan

Carl Sagan

Ο Ποιητής της Επιστήμης

 

Ο αστρονόμος, εξωβιολόγος, πλανητολόγος, λόγιος, διανοητής, συγγραφέας και ανθρωπιστής Καρλ Σαγκάν (1934-1996), χρόνια μετά το θάνατό του, συνεχίζει με την πνευματική του κληρονομιά να εμπνέει και να φωτίζει την πορεία της ανθρωπότητας προς τα άστρα…

 

Γράφει ο Μιχάλης Χαριτάκης

Αν η αξιοσύνη ενός διανοητή θεμελιώνεται με το πόσο βαθιά στο χώρο και στο χρόνο φτάνει ο απόηχος των επιτευγμάτων του, τότε ο Καρλ Σαγκάν (1934-1996) έχει ήδη δικαιωθεί ούτως ή άλλως, κι ας έχουν περάσει μόλις 12 χρόνια από τον τραγικά πρώιμο θάνατό του.

Γιατί, για ποιον άλλο δημιουργό μπορεί κανείς να διεκδικήσει δάφνες με το παραπάνω κριτήριο, όταν δύο από τα δικά του πνευματικά τέκνα κατέχουν την επίζηλη διάκριση να είναι τα μοναδικά ανθρώπινα μηνύματα-τεχνουργήματα που βρίσκονται τόσο μακριά από τη Γη με προσδόκιμο επιβίωσης ένα δισεκατομμύριο χρόνια;

Επειδή όντως, τόσο η εγχάρακτη πλάκα της αποστολής των Pioneer 10 & 11, όσο και ο βιντεοδίσκος της αποστολής των Voyager 1 & 2, επιπλέουν στα συμπαντικά ύδατα του Μεγάλου Κοσμικού Ωκεανού, σαν μπουκάλια πεταμένα στο χάος με άγνωστο προορισμό και με ένα αγωνιώδες ερώτημα: Θα υπάρξει κάπου, κάποτε ένας αποδέκτης για αυτά τα μηνύματα; Κι αν ναι, τι μπορεί να σκεφτεί για μας, την ανθρωπότητα, ακούγοντας τους ήχους και τα τραγούδια ενός κόσμου χαμένου στην απεραντοσύνη; Αν δεν μάθουμε να συνυπάρχουμε με τους άλλους ανθρώπους και τα άλλα έμβια όντα, αν αυτοκαταστραφούμε, ίσως όταν ο υποθετικός, εξωγήινος αυτός ταξιδιώτης αποκρυπτογραφήσει τα εν λόγω μηνύματα, αυτά μονάχα να αποτελούν ό,τι έχει επιβιώσει από εμάς. Σ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να αισθανόμαστε προνομιούχοι που η επιλογή, η σύνταξη και η επιμέλειά τους οφείλεται στο μεγάλο αστρονόμο, εξωβιολόγο, λόγιο, πλανητολόγο, και ανθρωπιστή Καρλ Σαγκάν.

Όμως είναι λίγο άδικο να κρίνεται αυτό το γνήσια αναγεννησιακό πνεύμα με μοναδικές παραμέτρους ποσοτικά κριτήρια, έστω αβυσσαλέου χώρου και χρόνου. Το περιεχόμενο όσων κατέθεσε αυτός ο δάσκαλος-διανοητής ήταν και είναι εξίσου σημαντικό. Και κατέθεσε ουκ ολίγα.

Ο Κόσμος του Καρλ Σαγκάν

Δεν θα ήθελα να κρύψω το έντονα προσωπικό στοιχείο που διαποτίζει τη γραφή μου, ούτε τα έντονα συναισθήματα που κατακλύζουν την ψυχή μου. Ο Σαγκάν ήταν, είναι και θα είναι ο ήρωάς μου. Από το μακρινό πια 1982, η εκτυφλωτική παρουσία του στο Cosmos –η πιο πετυχημένη τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ στην ιστορία της τηλεόρασης– σημάδεψε την εφηβεία μου, συνδιαμόρφωσε το Είναι μου και χαράχτηκε για πάντα στο μυαλό μου. Όταν το 2004 ολοκλήρωσα την βιογραφία του (Ο Κόσμος του Καρλ Σαγκάν, εκδ. Αρχέτυπο) συνειδητοποίησα πόσο μου λείπει η διαύγεια της σκέψης του, ο λυρισμός των γραφτών του, ο μεταδοτικός του ενθουσιασμός, η αισιόδοξη και ανυποχώρητη κριτική του ματιά.

Ανάμεσα στα κείμενά του ξεχωρίζουν ιδιαίτερα, διαχρονικά και σταθερά, κάποιες εξαίρετες βιογραφικές αναφορές. Σε μία από αυτές σημειώνει για τον Ερατοσθένη πως ένας σύγχρονος του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου τον αποκαλούσε ειρωνικά «σε κάθε τι Βήτα», υπονοώντας ότι καταπιάνονταν με πολλά γνωστικά πεδία χωρίς να τα καταφέρνει πολύ καλά σε κανένα από αυτά. Και ο Σαγκάν συνεχίζει: «Αλλά είναι ξεκάθαρο, αντίθετα, ότι ο Ερατοσθένης ήταν σε κάθε τι Άλφα». Το ίδιο και ο Καρλ Σαγκάν.

Το έργο του, κατά βάση επιστημονικό αλλά με ουσιαστικές κοινωνικοπολιτικές, θεολογικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις, ήταν προϊόν ενός πνεύματος αδηφάγου, ενός ενθουσιασμού ασυγκράτητου, μιας κριτικής σκέψης ατρόμητης. Ο ίδιος στάθηκε ένας μεγάλος και επιδέξιος ισορροπιστής ανάμεσα στο ορθόδοξο και το ανορθόδοξο, το αποδεκτό και το μη αποδεκτό. Αν και θεωρείται ο μεγαλύτερος εκλαϊκευτής της επιστήμης του 20^ου αιώνα, (αν όχι όλων των εποχών, σύμφωνα με τον διάσημο παλαιοντολόγο και συγγραφέα Stephen Jay Gould), ωστόσο ο πολυμέτωπος αγώνας του σε τόσα διάσπαρτα γνωστικά πεδία, η τόλμη και η φαντασία σαν συστατικά του λόγου του, η ρηξικέλευθη σκέψη του και η αποστροφή του προς τον ελιτισμό δεν μπορούσαν να περάσουν απαρατήρητα ούτε ατιμώρητα. Είναι άλλο ένα παράδοξο της ταραχώδους ζωής του, ότι γνώρισε ευρεία, σχετικά καθολική αναγνώριση αλλά πολλοί διανοητές δεν του συγχώρησαν ποτέ, ούτε την επεκτατικότητα του πνεύματός του ούτε το εξωφρενικό γεγονός ότι ο Σαγκάν φαινόταν τόσο εξωανθρώπινα τέλειος και ακέραιος. (Βέβαια ήταν άνθρωπος με τις αδυναμίες του, κι ακόμη πιο γοητευτικός γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, απλώς πάλευε τις αδυναμίες αυτές με όση τελειότητα και ακεραιότητα μπορεί να ελπίζει ένα ανθρώπινο όν.)

Όπως σχολίασε η πρώην σύζυγός του, βιολόγος Λυνν Μαργκιούλις, μετά την απόρριψη της υποψηφιότητάς του από την Αμερικανική Ακαδημία Επιστημών: «Σε δαρβινικούς όρους ο Σαγκάν ήταν υπερβολικά καλά προσαρμοσμένος».

Τι Ήταν ο Καρλ Σαγκάν;

Είναι δύσκολο να κατηγοριοποιήσεις την υπόσταση του Σαγκάν και ίσως αδύνατο να οριοθετήσεις τα επιτεύγματά του. Δεν μπόρεσα να το επιτύχω ικανοποιητικά στην έκταση ενός βιβλίου ολόκληρου αφιερωμένου σ’ αυτόν, οπότε δε θα είχε νόημα να το επιχειρήσω καν εδώ. Αλλά ένα απάνθισμα – συντομογραφία του έργου του θα ήταν κάπως έτσι:

«Ο Σαγκάν ήταν αστρονόμος, αλλά γι’ αυτόν το σύμπαν ήταν ένας καμβάς, αρχαίος, πολύπλοκος, απέραντος και χαώδης όπου λάβαινε χώρα κάθε κοσμικό δευτερόλεπτο  η γένεση και η εξέλιξη της ζωής και της νοημοσύνης. Το άψυχο αντικείμενο της επιστημονικής, ερευνητικής του προσπάθειας, δηλαδή τα άβια αστέρια, τα άψυχα νεφελώματα αποκτούσαν νόημα μόνο υπό το πρίσμα των κοσμικών μηχανισμών που οδηγούσαν την ταπεινή ύλη στο έμβιο και στο νοήμον. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που ο Σαγκάν ήταν επίσης ο θεμελιωτής της επιστήμης της εξωβιολογίας, που δεν έχει γνωστικό αντικείμενο άλλο παρά την εκτίμηση της πιθανότητας να αναδυθεί η ζωή κάπου, κάποτε στο σύμπαν. Ο Σαγκάν με το πρώτης γραμμής κοφτερό μυαλό του ίδρυσε τη νεοφώτιστη επιστήμη μαζί με το Νομπελίστα Βιολόγο Joshua Lederberg και της έδωσε το κύρος και το σεβασμό ενός «καθώς πρέπει» επιστημονικού κλάδου σε μια εποχή που δεν της αναγνωρίζονταν κανένα από τα δύο.

Ο Σαγκάν ήταν πανεπιστήμονας, εγκυκλοπαιδιστής με την αναγεννησιακή ερμηνεία, ένας λόγιος, με την ευχέρεια να παρακολουθεί, χάρη στην κλασσική του παιδεία, τα λογοτεχνικά ρεύματα, τις τέχνες, την κοινωνιολογία. Ήταν εντέλει ένας γεφυροποιός που δεν αποδεχόταν το χάσμα ανάμεσα στις θετικές και στις επιστήμες του ανθρώπου.

Ο Σαγκάν στάθηκε σ’ όλη τη ζωή του ένας μεγάλος ισορροπιστής μεταξύ φαντασίας και σκεπτικισμού, ορθόδοξου και ανορθόδοξου. Τα κατάφερε τόσο καλά που προκάλεσε τη μήνη τόσο των αρτηριοσκληρωτικών επιστημόνων όσο και των εύπιστων ερευνητών του μεταφυσικού. Στους μεν πρώτους απευθύνονταν με το εξής απόφθεγμα: «Η απουσία ενδείξεων δεν είναι ένδειξη απουσίας». Και στους δεύτερους: «Οι εξωφρενικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξωφρενικά πειστικές αποδείξεις». Ανάμεσα στα δύο αυτά ρητά περικλείεται η πεμπτουσία της σκέψης του, όπως αποκρυσταλλώνονταν μεταξύ φαντασίας, αμφιβολίας, σκεπτικισμού και τόλμης. Αλίμονο, πολύ λίγοι μπόρεσαν να τον ακολουθήσουν πάνω σ’ αυτή τη λεπτή, διαχωριστική γραμμή.

Ο Σαγκάν ήταν ένας δάσκαλος –εκλαϊκευτής που άγγιξε εκατομμύρια ανθρώπους και τους μετέδωσε την κοσμική προοπτική των σύγχρονων, επικών ανακαλύψεων της επιστήμης.

Ήταν ένας κορυφαίος πλανητολόγος που συνέδεσε την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία με τις πρώτες διαστημικές, μη επανδρωμένες αποστολές σε άλλους κόσμους.

Ποιητής και υμνητής της συμπαντικής ομορφιάς, ερωτευμένος με την επιστήμη, φιλόσοφος αλλά και σκεπτικιστής, άλλοτε ρεαλιστής, συχνά ονειροπόλος και οραματιστής, το αδηφάγο πνεύμα του δε γνώριζε σύνορα.

Βαθύτατα ανθρωπιστής, με μια συγκινητική πίστη στην ευφυΐα και την ηθική του ανθρώπινου πλάσματος, δεν μπορούσε να δεχτεί ότι ο ρόλος του διανοητή σταματούσε μπροστά στην πολιτική εξουσία: σ’ όλη τη ζωή του στάθηκε ένας ειρηνόφιλος ακτιβιστής που όρθωσε το ανάστημά του ακόμη και στις δύσκολες εποχές του Ψυχρού Πολέμου.

Δεν θα μπορούσαμε ακόμη να του αρνηθούμε τον τίτλο του μύστη, αν αφαιρούσαμε από τον τίτλο αυτόν τη μεταφυσική του χροιά, ούτε αυτόν του ρομαντικού διανοητή με γιγάντια αποθέματα αισιοδοξίας για το μέλλον του ανθρώπου.

Εν τέλει ο Καρλ Σαγκάν ήταν ένας άνθρωπος παθιασμένος με το σύμπαν και το μεγάλο εξερευνητικό μας ταξίδι να ανακαλύψουμε τόσο το ίδιο όσο και τη θέση μας μέσα σ’ αυτό».

Η Ζωή και το Έργο του Σαγκάν

Για να εντοπίσουμε την πηγή απ’ όπου ανάβλυζε το πάθος αυτό, πρέπει να μεταφερθούμε στην Αμερική τη δεκαετία του 1940. Τότε, σε μια φτωχογειτονιά της Νέας Υόρκης, γεννιέται ο Καρλ Σαγκάν. Λίγα χρόνια αργότερα, σε τρυφερή ηλικία θα προβληματιστεί από ένα ερώτημα «αθώο» και «παιδικό»: «Τι είναι τ’ αστέρια;». Θα τον συγκλονίσει το γεγονός ότι κανείς δεν ήξερε στον περίγυρό του, κι ακόμη περισσότερο όταν σε μια γωνιά της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης θα ανακαλύψει την απάντηση. Αυτή η απάντηση θα τον συνταράξει. Αυτός, που θα γινόταν ο μεγαλύτερος μύστης της κοσμικής αρμονίας και ομορφιάς, είχε μόλις εμβαπτιστεί και μυηθεί ο ίδιος στο πραγματικό σύμπαν!

Μέσα σ’ ένα διάστημα λίγων ετών θα κάνει την παρουσία του στην επιστημονική κοινότητα κάτι παραπάνω από αισθητή. Το 1961 θα λάβει μέρος στο 1^ο Συνέδριο του SETI (Έρευνα για Εξωγήινους Πολιτισμούς) στο Greenbank της Δυτικής Βιρτζίνια. Οι σύνεδροι θα αυτοαποκαλούνται εφεξής «Μέλη του Τάγματος των Δελφινιών» (ίσως το πλάσμα με τη μεγαλύτερη νοημοσύνη, του ανθρώπου εξαιρουμένου). Ανάμεσα στους λόγους που το συνέδριο αυτό πέρασε στην ιστορία ήταν και η εμφάνιση της περίφημης εξίσωσης του ραδιοαστρονόμου Frank Drake, μιας εξίσωσης που αν κάποτε επιλύσουμε, θα γνωρίζουμε πόσοι νοήμονες πολιτισμοί υπάρχουν στο σύμπαν.

Την επόμενη χρονιά κυκλοφορεί, σε συνεργασία με το Σοβιετικό αστροφυσικό Ισμαήλ Σαμουήλοβιτς Σκλόφσκιι, η Βίβλος της Εξωβιολογίας, το Intelligent life in the Universe. Δε στάθηκε απλώς ένα μνημειώδες έργο. Μέσα στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου ήταν μια θαρραλέα πολιτική πράξη απέναντι στα γεράκια του Κρεμλίνου και του Πενταγώνου.

Δεν άργησε να φανεί και το ταλέντο του Σαγκάν στην επικοινωνία των μυθικών ανακαλύψεων του καιρού μας, με το πρώτο του πόνημα, Κοσμική Σύνδεση (1973). Η γραφή του ισορροπεί μοναδικά, είναι λυρική χωρίς να γίνεται μελό, αφηγηματική και επεξηγηματική δίχως να πατρονάρει, κρυστάλλινη μα και πλούσια, μεστή μα και ζωντανή. Χάριν αυτής θα κερδίσει το 1978 το Βραβείο Πούλιτζερ για το έργο του Οι Δράκοι της Εδέμ. Μα η απογείωση της φήμης του σε παγκόσμιο επίπεδο θα συντελεσθεί στην αρχή της δεκαετίας του 1980 με την τηλεοπτική σειρά Κόσμος, το πιο επιτυχημένο ντοκιμαντέρ στην ιστορία της τηλεόρασης με μισό δισεκατομμύριο τηλεθεατές σε 60 χώρες!

Συνεργαζόμενος με το JPL (Εργαστήριο Αεριο-προώθησης) της NASA, ως άλλος Μαγγελάνος, θα νιώσει τον πυρετό της πρώτης ιστορικής ματιάς του εξερευνητή σε άλλους κόσμους: την επιφάνεια του Άρη (Viking 1 & 2, 1976) και το μίνι ηλιακό σύστημα των εξωτερικών γιγάντιων πλανητών με τα παγωμένα τους φεγγάρια (Voyager 1 & 2, 1979-1989). Ενώ στα Pioneer 10 & 11 είχε τοποθετηθεί μια χρυσοανοδιωμένη πλάκα με λίγες ουσιαστικά πληροφορίες για τις συντεταγμένες μας και την αναπαράσταση ενός ανδρόγυνου, στον οπτικοακουστικό δίσκο των Voyager ο Σαγκάν με την ομάδα του είχαν μπόλικη χωρητικότητα, που δε θα μπορούσε όμως ποτέ να είναι αρκετή. Τι να συμπεριλάβεις από το γνωστικό πλούτο της ανθρωπότητας, τι ήχους, πόσες φωτογραφίες, ποια μουσικά έργα; Εκ των πραγμάτων μια τέτοια συλλογή δε μπορεί παρά να είναι ημιτελής, ατελής και περιορισμένη.

Το 1981 ο Σαγκάν ιδρύει την Planetary Society, την πιο γοργά αναπτυσσόμενη μη-κερδοσκοπική εταιρεία με στόχο τη διάδοση των επιτευγμάτων της εξερεύνησης του διαστήματος και παράλληλα μοχλό πολιτικής πίεσης για την έγκριση της χρηματοδότησης αυτών των αποστολών, ένα διπλό ρόλο που συνεχίζει επιτυχημένα μέχρι και σήμερα.

Η προσωπική άλλωστε ακτινοβολία του Σαγκάν προσέλκυσε το γνωστό σκηνοθέτη Στήβεν Σπήλμπεργκ που ανέλαβε την υλοποίηση του νέου προγράμματος για την έρευνα του SETI, όταν το Κογκρέσο ανέστειλε την οικονομική του υποστήριξη.

Ο Σαγκάν ποτέ δε συμβιβάστηκε με το ρόλο του επιστήμονα που αποσύρεται στο φιλντισένιο πύργο του, χαμένος στις εξισώσεις και τα διαγράμματα. Είχε άποψη για την υπευθυνότητα των ερευνητών που δε θα ’πρεπε, σύμφωνα μ’ αυτήν, να καταντήσουν εργαλεία και όπλα στα χέρια του κάθε μεγαλομανή πολιτικού. Τουναντίον ο πνευματικός άνθρωπος, πίστευε, έχει χρέος να ελέγχει την εξουσία, όχι να γίνεται γρανάζι των μηχανισμών της. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που είχε κερδίσει τη συμπάθεια και την εκτίμηση του φιλειρηνικού και μετριοπαθή προέδρου Τζίμι Κάρτερ. Ούτε που ο συντηρητικός πρόεδρος Ρόναλντ Ρήγκαν προσπάθησε να προσεταιριστεί την υποστήριξή του, καθώς δε συνέφερε να έχει τον πιο διάσημο επιστήμονα των ΗΠΑ εχθρό της ψυχροπολεμικής του πολιτικής. Όμως ο Σαγκάν παρέμεινε πιστός στις αρχές του.

Το 1982 ως μέλος της ερευνητικής ομάδας TTAPS θα φέρει στο προσκήνιο μια νέα θεωρία με ανυπολόγιστες συνέπειες στην διεθνή πολιτική σκηνή και στη στρατηγική των υπερδυνάμεων. Το συμπέρασμά της ήταν πως, ακόμη και μετά από ένα περιορισμένης έκτασης πυρηνικό πόλεμο, κανένας άνθρωπος δε θα ήταν ασφαλής, ούτε και στις μη πληγείσες περιοχές του πλανήτη, λόγω των τρομακτικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Επρόκειτο για τη θεωρία του Πυρηνικού Χειμώνα (Nuclear Winter). Το στρατόπεδο των πολεμοχαρών γερακιών δεν έμεινε απαθές σ’ αυτές τις εξελίξεις. Η απάντησή τους ήλθε το Μάρτιο του επόμενου έτους όταν ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Ρόναλντ Ρήγκαν, έδωσε την ιστορική ομιλία του για την αντιπυραυλική ασπίδα SDI (Strategic Defense Initiative) ή αλλιώς το πρόγραμμα Star Wars (Πόλεμος των Άστρων).

Ο Σαγκάν διέκρινε αμέσως το αδύνατο σημείο του προτεινόμενου εγχειρήματος: Καμία ασπίδα, οσοδήποτε προχωρημένης τεχνολογίας δε θα μπορούσε να είναι 100% απόρθητη. Ίσα ίσα θα δημιουργούσε μια ψεύτικη αίσθηση ασφάλειας, κι αυτό θα ήταν χειρότερο, όχι καλύτερο από το τίποτα.

Ο Σαγκάν και ο φυσικός Edward Teller, γνωστός για τις φιλοπόλεμές του αντιλήψεις και ένθερμος υποστηρικτής του SDI, θα διασταυρώσουν τα ξίφη τους ενώπιον του Κογκρέσου. Ο αρχιέραξ των συντηρητικών δε θα συγχωρέσει ποτέ στο Σαγκάν τη ματαίωση της υλοποίησης του προγράμματος, τουλάχιστον στην προτεινόμενη επιχειρησιακή του μορφή.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ θα στιγματιστεί προτείνοντας και στη συνέχεια απορρίπτοντας την υποψηφιότητα του Σαγκάν. (Αν και ψηφίστηκε από την πλειοψηφία του σώματος, οι κανονισμοί της Ακαδημίας απαιτούσαν την υποστήριξη από τα δύο τρίτα αυτού). Ο φθόνος πολλών συναδέλφων του για το γεγονός ότι ήταν μια τηλεοπτική διασημότητα παγκοσμίου εμβέλειας, για το ότι τόσοι πολλοί κρέμονταν από τα χείλη του, τους οδήγησε σε σκωπτικούς, μεγαλόστομους αφορισμούς και αλαζονικές, ισοπεδωτικές διακηρύξεις. Ο Σαγκάν, σύμφωνα με τη γνώμη τους, δεν ήταν ένας πρώτης τάξεως επιστήμονας με αξιόλογο ερευνητικό έργο, αλλά απλά ένας «εκπρόσωπος τύπου της επιστημονικής κοινότητας». Όπως χαρακτηριστικά συχνά συμβαίνει, μετά το θάνατο του Σαγκάν ο συγγραφέας Michael Shermer ρίχνει ταφόπλακα στο μύθο της υποτιθέμενης ανεπάρκειάς του:

Ο Σαγκάν όχι μόνο μας άφησε πλούσιο επιστημονικό έργο, αλλά είχε το σπάνιο χάρισμα της προφητικής διαίσθησης, της ικανότητας δηλαδή να συνάγει συμπεράσματα ακόμη κι όταν τα δεδομένα ήταν ισχνά και λιγοστά. Έτσι μίλησε, μπροστά από την εποχή του, για το «εγωιστικό γονίδιο», την ύπαρξη εξωηλιακών πλανητών πολύ κοντά στο μητρικό τους άστρο κι ένα σωρό άλλες θαυμαστές ιδέες που δικαιώθηκαν μέσα στο χρόνο. Η Ακαδημία θα τα μπαλώσει το 1994 δίνοντας στο Σαγκάν το πλέον πολύτιμο βραβείο της, το Public Wellfare Medal, για τη συνεισφορά του στη διάδοση της επιστήμης.

Ο μεγάλος ποιητής της συμπαντικής ομορφιάς πεθαίνει το Δεκέμβριο του 1996 από πνευμονία, επιπλοκή από τη χημειοθεραπεία στην οποία είχε υποβληθεί μετά τη διάγνωση της μυελοδυσπλασίας. Πρόλαβε να δει την ανακάλυψη του 51 Πήγασου, του πρώτου πλανήτη έξω από το ηλιακό μας σύστημα. Δε θα προλάβει την προβολή του κινηματογραφικού έργου Επαφή (Contact, σκηνοθεσίας Robert Zemeckis, πρωταγωνιστεί η Jodie Foster), που βασίστηκε στην ομώνυμη νουβέλα του. Το επόμενο έτος η NASA θα μετονομάσει την πλατφόρμα προσεδάφισης της αποστολής Pathfinder στον Άρη «Carl Sagan Mars Memorial Station».

Καρλ μας Λείπεις…

Ο Καρλ Σαγκάν μας λείπει. Μας λείπει η διεισδυτική του ματιά στις επιστημονικές ανακαλύψεις του 21^ου αιώνα, η επική του δοξολόγηση των ανδραγαθημάτων μας, η ανυποχώρητη κριτική του σκέψη απέναντι σε αλαζόνες και μικρόνοες πολιτικούς που τους επιτρέπουμε, σε τόσο επικίνδυνους καιρούς, να έχουν την τύχη του πλανήτη στα χέρια τους. Μα πάνω απ’ όλα πιστεύω ότι μας λείπει η αισιοδοξία του, φρέσκια, μεταδοτική, ικανή να μετακινήσει ψυχές, βουνά, κόσμους ολόκληρους. Αυτή η αισιοδοξία του, και κάτι ακόμη: το δέος και η ταπεινότητα απέναντι σε φυσικές δυνάμεις κολοσσιαίες και πανίσχυρες, σε κοσμική ομορφιά απαράμιλλη, στην άβυσσο του Χώρου και του Χρόνου.

Το 1990 μετά από δική του προτροπή η διαστημοσυσκευή Ταξιδιώτης 1 (Voyager 1) στις παρυφές πια του ηλιακού μας συστήματος θα στρέψει το φωτογραφικό του σύστημα προς το μακρινό ήλιο για να συλλάβει μια «οικογενειακή» φωτογραφία: τους πλανήτες σαν μικροσκοπικές φωτεινές κηλίδες στην απεραντοσύνη –κι ανάμεσά τους τη Γη, μια αχνή, γαλάζια κηλίδα να αιωρείται τεμπέλικα σαν κόκκος σκόνης καβάλα σε μια ‘ξώφαλτση ηλιαχτίδα.

Από μια τέτοια απόσταση μοιάζουμε θαρρείς με βακτηρίδια που μαλώνουμε για λίγο περισσότερο χώρο από αυτόν τον κόκκο σκόνης δικαιώνοντας υποκριτικά την επιθετικότητά μας με παραπομπή σε περιούσιους λαούς, σε εθνικά μεγαλεία, στο δικό μας Θεό.

Ναι, μας λείπει η ενόραση και η ηθική στάση του Σαγκάν που αναγκάστηκε να πολεμήσει τους στενόμυαλους ιθύνοντες της NASA (που εχθρικά διακείμενοι σε ένα τέτοιο «μη επιστημονικό» ενδεχόμενο αρνούνταν μέχρι τελευταία στιγμή) για να έχουμε σήμερα εμείς στα χέρια μας αυτή τη φωτογραφία, έναν αδυσώπητο καθρέφτη για τις ευθύνες και τη συνείδησή μας. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο ίδιος: «Κοιτάξτε και πάλι αυτήν την κουκίδα. Αυτό είναι το εδώ πέρα. Αυτό είναι το σπίτι μας. Αυτό είμαστε εμείς. Πάνω της καθένας που αγαπάμε,  καθένας που γνωρίζουμε, καθένας που έχουμε ακουστά, κάθε ανθρώπινο πλάσμα που υπήρξε ποτέ, πέρασε τη ζωή του. Το συνοθύλευμα από τις χαρές και τις λύπες μας, χιλιάδες επιβεβαιωμένες θρησκείες, ιδεολογίες και οικονομικές θεωρίες, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και κάθε άνανδρος, κάθε δημιουργός και κάθε καταστροφέας του πολιτισμού, κάθε βασιλιάς και κάθε ζητιάνος, κάθε νεαρό ερωτευμένο ζευγάρι, κάθε μητέρα και κάθε πατέρας, κάθε πολλά υποσχόμενο τέκνο, κάθε εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε ηθικοδιδάσκαλος, κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε «σούπερ-σταρ» του θεάματος, κάθε ‘’ύψιστος ηγέτης’’, κάθε άγιος και αμαρτωλός στην ιστορία του είδους μας έζησε εδώ- πάνω σ’ ένα κόκκο σκόνης, αιωρούμενο σε μια ηλιαχτίδα».  

 

Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΡΙΤΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και ασχολείται με τη φωτογραφία και το περιβάλλον. Το βιβλίο του Ο Κόσμος του Σαγκάν (2004) ήταν η πρώτη βιογραφία του Καρλ Σαγκάν στην ελληνική γλώσσα.